یک حکومت طالبانی دیگر؛ این بار در شمال سوریه؟ تحریرالشام چه می‌خواهد؟
از انتقاد به مسابقات فوتبال تا تعیین ضوابط و الزامات برای آرایشگاه و نوع اصلاح مو و محاسن؛
نوژن اعتضادالسلطنه- هیچ‌گونه آزادی بیان یا عقیده سیاسی وجود ندارد. مردم باید از قوانین سختگیرانه‌ای در مورد نحوه لباس پوشیدن و کوتاه کردن مو‌های خود پیروی کنند و رفتار در مکان‌های عمومی به شدت محدود شده است. برگزاری جشن‌های ازدواج در تالار‌های عروسی ممنوع است و زن و مرد مجاز به اختلاط در ملاء‌عام نیستند. ساکنان محلی می‌گویند اعضای آن گروه به آرایشگاه‌ها حمله می‌کنند و تهدید کرده‌اند که اگر به “آرایشگری قانونی” پایبند نباشند محل کسب و کارشان را پلمپ می‌کنند. اعضای گروه در مورد مدل موی “مجاز” و حتی روش کوتاه کردن محاسن نیز اعمال نظر می‌کنند و می‌گویند تمام مو‌ها باید به یک اندازه کوتاه شوند. بنر‌هایی با عنوان “نگهبانان فضیلت” در سطح شهر نصب شده‌اند. همچنین، زنان دیگر در دانشگاه ثبت‌نام نمی‌شوند؛ با طرح این بهانه که دانشگاه فاقد زیرساخت‌های لازم برای تخصیص بخش ویژه برای زنان است. طبق فرمان صادر شده در آگوست ۲۰۲۳ از سوی وزارت آموزش و پرورش کلیه مراکز آموزشی خصوصی باید از هفت مقررات برگرفته از شریعت اسلامی پیروی کنند که سه مورد آن مختص زنان، کارکنان و دانش آموزان بوده است. زنان موظف به رعایت قوانین پوشش شرعی و پوشیدن لباس‌های گشاد و پوشیده هستند. علاوه بر این، به زنان دستور داده شده که از “روند‌های مغایر با آموزه‌های دین و هنجار‌های [اسلامی]» از جمله آرایش (میک آپ) ” دوری گزینند.
“کمیته کشاورزان” در مورد در نحوه لباس پوشیدن زنان (و دختران نه ساله به بالا) دخالت می‌کند و اصرار دارد که دختران حجاب و عبایی داشته باشند که به پای آن‌ها برسد. آنان همچنین دختران و پسران را از سال چهارم ابتدایی از یکدیگر جدا می‌کنند. همچنین مانع از اختلاط دانشجویان دختر و پسر دانشگاه ادلب در شبکه‌های اجتماعی شده بودند. هیچ سیستم قضایی حاکم بر دادگاه‌ها وجود ندارد و در عوض، روحانیون مذهبی وجود دارند که اقتدار آن‌ها بر اساس پیشینه مذهبی آنهاست.
در ظاهر به نظر می‌رسد این روایتی از زندگی مردم افغانستان تحت حاکمیت طالبان در افغانستان باشد، اما واقعیت آن است که این تنها جنبه‌ای از زندگی ساکنان ادلب تحت کنترل گروه سلفی – تکفیری تحریرالشام است که در روز‌های اخیر دامنه درگیری‌های مسلحانه را علیه نیروهای حامی حکومت سوریه افزایش داده است.
از زمان تصرف ادلب توسط نیروهای مخالف حکومت سوریه در سال ۲۰۱۵ میلادی چهره آن منطقه تغییر کرد. ارتش آزاد سوریه در ابتدا و سپس گروه‌های سلفی – تکفیری از جمله “هیئت تحریرالشام” رهبری ساختار حکمرانی آن منطقه را در دست گرفتند. هیئت تحریرالشام که پیش‌تر با نام “جبهه النصره” شناخته می‌شد و از دل القاعده بیرون آمد و سپس از آن جدا شد، آزادی عمل زیادی را برای روحانیون سوری و غیرسوری فراهم کرد و یک محیط حمایتی برای فتوا‌های آن‌ها ایجاد نمود. آنان تفسیر خود از شریعت اسلامی را در مناطق تحت حکمرانی‌شان اجرا کرده و بسیاری از اعضای ارتش آزاد سوریه از گروه‌های مسلح اپوزیسیون سکولار مخالف اسد را تحت عنوان اجرای “قانون قصاص” و “ارتداد” تضعیف کرده و از بین بردند.
آنان هرگونه طرح ایده تازه و مغایر ایده‌های خود را به چالش می‌کشند. برای مثال، شیخ “اسامه الرفاعی” رئیس رئیس اتحادیه علمای شام و رئیس مجلس اسلامی سوری شورای اسلامی سوریه که موضعی همدلانه با ترکیه و ضدایران دارد طی خطبه‌ای که یکی از دلایل تجاوز به فعالان زن در سوریه دانسته شد، گفته بود: “در این منطقه بسیج قوی محافل استعماری، حلقه‌های کفر و فسق در غرب، در کل غرب وجود دارد. آن‌ها ارتشی جمع آوری کرده و به کشور‌های ما فرستاده‌اند تا جوانان ما را از اخلاق و ارزش‌های خود منحرف سازند… آیا می‌دانید زنانی هستند که به زبان ما صحبت می‌کنند و در واقع اهل کشور و شهر ما هستند، اما به استخدام سازمان ملل متحد و مراکز دیگر انحرافات، مراکز کفر و فسق در می‌آیند؟ آن‌ها اینجا هستند تا به طور خاص در بین دختران ما، تصوراتی از آنچه که خود آزادی زنان می‌نامند، آنچه جنسیت می‌نامند را ترویج کنند”.
در نتیجه چنین فشار‌هایی دیگر هیچ زن بی حجابی در ادلب از ترس مواجهه با مجازات از سوی تحریرالشام وجود ندارد.
یکی از زنان ساکن ادلب می‌گوید: “ما برای رفت و آمد در عرصه عمومی با مشکل مواجه هستیم. پلیس با سخت‌گیری در ایست‌های بازرسی تحریرالشام از ما می‌خواهد با یک محرم (همراه مرد) رفت‌وآمد کنیم، زیرا از دید عرف جامعه و همچنین از دید تحریرالشام که کنترل اوضاع را در دست دارد، تصور اینکه زنان به تنهایی رفت‌وآمد یا سفر کنند -صرفنظر از آن که در چه ساعتی از شبانه روز باشد- امری مذموم قلمداد می‌شود”.
یک زن دیگر ساکن ادلب می‌گوید: “من اغلب به دلیل نپوشیدن لباس‌های شرعی مورد آزار و اذیت قرار می‌گرفتم. زمانی که هنوز مشغول تدریس بودم، مدیر مدرسه مرا اخراج کرد، زیرا از پوشیدن برقع (پوشش صورت) و عبا (لباس گشاد بلند) امتناع ورزیدم”.
همچنین، زنان برای رفتن به دادگاه‌های شرعی ادلب از جمله دادگاه‌هایی که مسائل مربوط به احول شخصیه مانند ازدواج و طلاق را مورد رسیدگی قرار می‌دهند و تمام قضات آن مرد هستند، بدون همراهی یک مرد محرم حق ورود ندارند. کانون وکلای ادلب و حومه آن بخشنامه‌ای در سال ۲۰۲۳ صادر کردند که در آن از وکلا خواسته بود “از ملاقات با موکلان زن در خارج از دادگاه بدون حضور محرم آنان خودداری کنند” تا از “اختلاط بی‌مورد” جلوگیری شود. کانون وکلا این تصمیم را توجیه کرد و اعلام کرده بود که آن تصمیم بدان خاطر است که “چند وکیل مرتکب تخلفات شرعی شده‌اند و در کافه‌ها با زنان رفت‌وآمد داشته و آن زنان بدون محرم بوده‌اند”. علاوه بر این، دادگاه‌ها احکام سخت‌گیرانه و نامتناسبی را علیه زنان و دختران صادر می‌کنند؛ از جمله شلاق، سنگسار یا مرگ برای جرایم ادعایی مانند زنا، نافرمانی، یا عدم تمکین.
از انتقاد از تشکیل لیگ فوتبال تا برخورد با تولیدکنندگان روغن زیتون معترض
همچنین، مجلس الفتوای دولت نجات سوریه یا شورای مذهبی شامل افرادی است که در مجلس شریعت تحریرالشام نیز حضور دارند که بالاترین مرجع مذهبی آن گروه محسوب می‌شود و در واقع این دو ساختار با یکدیگر همپوشانی دارند. تحریرالشام همچنین رسانه‌های اجتماعی را رصد کرده و کاربران تیک تاک که ویدئو‌های ظاهرا غیراخلاقی منتشر کرده‌اند را بازداشت کرده است. در مارس ۲۰۲۲ میلادی تشکیل لیگ فوتبال برای جنگجویان تحریرالشام با انتقاداتی از سوی اعضای درون آن گروه از حمله “ابومحمد الحلبی” مواجه شد. او گفته بود که اپوزیسیون سوریه و گروه‌های اسلامگرای دیگر که بهبود وجهه خود نزد غرب را در اولویت قرار داده‌اند با اقداماتی، چون برگزاری بازی فوتبال به “خودتحقیری” دست زده‌اند.
تحریرالشام همچنین مخالفت و اعتراضات عمومی را بر نمی‌تابد. برای مثال، در نوامبر ۲۰۱۹ پس از آن که تولیدکنندگان روغن زیتون مجبور شدند روغن را به عنوان بخشی از زکات که به عنوان کمک‌های اجباری بین فقرا توزیع می‌شود به تحریرالشام تحویل دهند، اعضای آن گروه با شلیک گلوله به معترضان در شهرک کفر پاسخ دادند که به کشته شدن پنج نفر انجامید.
تداوم سرکوب در داخل همزمان با تلاش برای ارائه چهره‌ای میانه رو به غرب برای برسمیت شناخته شدن بین المللی
“ابومحمد الجولانی” رهبر تحریرالشام پس از جدایی از القاعده در تلاش بوده تا چهره‌ای معتدل‌تر از آن گروه ادامه دهد و مشروعیت بینالمللی کسب کند، اما در عمل به ایجاد یک مرجع صدور فتوای مذهبی بر ادلب و حومه غربی حلب ادامه داد و مخالف کثرت‌گرایی بوده و مخالفان تحریرالشام را تکفیر کرده است. جولانی بار‌ها از “موجودیت و حوزه سُنی” صحبت کرده و منتقدان‌اش درباره پیامد‌های بازی با کارت مذهبی و فرقه‌ای هشدار داده‌اند.
“هیئت تحریرالشام” برای اولین بار در ژانویه ۲۰۱۲ با نام جبهه النصره برای مردم شام” ظاهر شد و شاخه‌ای از دولت اسلامی در عراق بود که با القاعده بیعت کرد. درگیری با دولت اسلامی و اعلام بیعت با القاعده باعث شد که جبهه النصره بسیاری از اعضای خود را از دست بدهد، اعضایی به دولت اسلامی در عراق یا همان داعش پیوستند. جبهه النصره در تاریخ ۲۸ ژوئیه ۲۰۱۶ از القاعده جدا شد و تشکیل گروهی به نام “جبهه فتح الشام” را پس از درگیر شدن چندین جناح با یکدیگر اعلام کرد. جدایی از القاعده باعث شد بسیاری از روحانیون و رهبران جبهه النصره به طور متوالی از آن گروه جدا شوند. رقابت جبهه النصره بر سر ایدئولوژی سلفی – تکفیری در سوریه به دولت اسلامی محدود نشد، بلکه به گروه دیگری به نام جند‌الاقصی که یکی از برجسته‌ترین گروه‌های رقیب جبهه النصره برای جذب پیروان تفکر سلفی – تکفیری بود نیز گسترش یافت. در سال ۲۰۱۷ میلادی با افول قدرت داعش و حذف دیگر گروه‌های رقیب، هیئت تحریرالشام فضا را برای قدرت‌گیری بیش‌تر مساعد دید. جولانی به رویکرد عملگرایانه خود ادامه داد و تلاش کرد پس از ورود ترکیه به مناطق تحت کنترل آن گروه اعضای خود را متقاعد کند که تحریرالشام مشکلی برای ترکیه نیست و موضع صلح‌آمیز در قبال ترکیه مغایرتی با شرع ندارد.
صحبت‌های جولانی در سال ۲۰۲۰ درباره کنار گذاشتن آرمان‌های جهادی فراملی و تمرکز صرف بر اداره منطقه تحت کنترل تحریرالشام برای جلب نظر مساعد غرب نسبت به تحریرالشام بود. جولانی سپس در سال ۲۰۱۹ میلاید مرحله جدیدی را با تمرکز بر مبارزه با ایران و روسیه اعلام کرد. جولانی با کاربرد اصطلاح “حوزه و موجودیت سُنی” در سال‌های ۲۰۱۶، ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ سعی در تشدید انشقاق در جامعه سوریه به ضرر حکومت علوی سوریه داشت.
اخلاق عمومی و مدیریت حلال و حرام
تحریرالشام خود به تنهایی یا در قالب بخش غیرنظامی‌اش تحت عنوان “دولت نجات سوریه” به تعطیل کردن رستوران‌ها و مراکز مختلف به اتهام “نقض قوانین شرعی” مبادرت ورزیده است. در یکی از موارد در ماه آگوست ۲۰۲۴ مسابقات پارالمپیک در استادیوم شهرداری ادلب برگزار شد. روحانیون پس از برگزاری مسابقات، آن رویداد را “رخدادی مکروه، مشرکانه و کفرآمیز از نظر فرهنگی” توصیف کردند و خواستار فعال شدن فوری حسبه (پلیس اخلاقی) شدند. دولت نجات سوریه به سازمان برگزار کننده مسابقات اخطار داد که آنچه در آن رویداد رخ داد “مغایر با فرهنگ، آداب و سنن” بوده و سپس فرمانی مبنی بر ممنوعیت برگزاری مراسم بدون صدور مجوز صادر شد.
فقط خدا اختیار دارد که چیزی را حرام اعلام کند
ابومحمد الجولانی در جلسه‌ای در آوریل ۲۰۲۳ با بیان اینکه حرام اعلام کردن چیزی مستلزم دلیل و برهان قطعی است، اظهار داشت که فقط خداوند است که چیزی را حرام اعلام کند و مرجع روی زمین حق دارد اعمال را ممنوع کند و حلال و حرام را مدیریت کند.
یک نسخه غیررسمی از پروژه “قانون اخلاق عمومی” دولت نجات سوریه که شامل ۱۲۸ ماده است؛ مجموعه‌ای از قوانین و مقررات مربوط به نظام اخلاقی و رفتاری افراد در ادلب را شامل می‌شود. اعمال ممنوعه مدنظر دولت نجات سوریه را توهین به خدا، انبیاء و دین، تحقیر شعائر، نماد‌ها و علمای اسلامی، ممنوعیت سِحر و فال‌گیری، ممنوعیت غذا خوردن در جمع در ماه رمضان، ممنوعیت باز کردن مغازه‌ها در طول برگزاری مراسم نماز جمعه و ممنوعیت دختران دوازده ساله به بالا از بیرون رفتن بدون پوشش اعلام کرده است. بخش‌های مربوط به نقض اخلاق عمومی، شامل ممنوعیت اختلاط جنسیتی مگر اینکه محرم بودن افراد اثبات شود، ممنوعیت آلات موسیقی و نمایش‌های سمعی و بصری “ناقض دین و عفت” و ممنوعیت استعمال دخانیات در مؤسسات عمومی و خدماتی، بیمارستان‌ها، مراکز درمانی، داروخانه‌ها و حمل‌و‌نقل را شامل می‌شوند.
الگوبرداری تحریرالشام از قدرت گیری دوباره طالبان در افغانستان
به نظر می‌رسد تحریرالشام از مدل پیروزی دوباره طالبان در افغانستان الگوبرداری کرده است. رهبری تحریرالشام از زمان آغاز مذاکرات طالبان با امریکایی‌ها در دوحه از سال ۲۰۱۹ میلادی به این سو تحولات را رصد کرده و در حال الگوبرداری بوده است. برای تحریرالشام درس آموخته شده از تجربه طالبان، آن بوده که اگر فاصله گرفتن از القاعده و خودداری از راه اندازی عملیات تروریستی خارجی منجر به برسمیت شناخته شدن بین المللی شود باید این کار را انجام داد.
تحریرالشام برای این کار توجیه دینی نیز مطرح کرده و آن را در قالب “مصلحت” و “خیر عمومی” مجاز دانسته است. در نتیجه، این امکان وجود دارد که تحریرالشام در آینده با موضعی عملگرایانه‌تر به نوعی با ترکیه نیز همکاری کند و از آنکارا خواستار میانجی‌گری و حل معضلات مرتبط با خود شود در حالی که همزمان به سرکوب در داخل مناطق تحت قلمرو خود ادامه می‌دهد.
منابع:
HTS: Evolution of a Jihadi Group (۲۰۲۲) , Wilson Center.
HTS is not al-Qaeda, but it is still an authoritarian regime to be reckoned with (۲۰۲۱) , Middle East Institute.
Why Kabul Has an Echo in Idlib (۲۰۲۱) , Carnegie Endownment.
Silenced and Defamed: Women’s Organizations in North-Western Syria Under Many Layers of Oppression (۲۰۲۴) , Syrians for Truth and Justice.
Tahrir al-Sham draws religious features of Idlib (۲۰۲۴) , Enab Baladi.