ایران با اقلیم خشک و نیمه خشک خود در سال های اخیر با بحران های جدی در مدیریت منابع آبی دست و پنجه نرم کرده است؛ بحرانی که به ویژه در نواحی مرکزی کشور مانند استان های اصفهان و یزد نمود عینی تری یافته است.
در شرایطی که اصفهان و یزد با وجود تفاوت های اقلیمی هر دو به کشاورزی وابسته اند الگو های ناپایدار این بخش در هر دو استان علاوه بر تخریب محیط زیست و منابع طبیعی موجب افزایش تنش های اجتماعی و منطقه ای شده است.
بنا بر گزارش مرکز آمار ایران در سال ۱۴۰۲ اصفهان با وسعتی بالغ بر ۱۰۷ هزار کیلومتر مربع ششمین استان بزرگ ایران محسوب می شود و با جمعیتی حدود ۵.۳۷۴ میلیون نفر نزدیک به ۶.۳۴۵ درصد از جمعیت کل کشور را در خود جای داده است. از این میان حدود ۵۷۵ هزار نفر در مناطق روستایی سکونت دارند و این استان از منظر جمعیت روستایی در رده پانزدهم کشوری قرار دارد.
بر اساس سرشماری سال ۱۴۰۲ جمعیت استان یزد در این سال حدود ۱.۲۵۲.۰۰۰ نفر برآورد شده است. در مقایسه با سایر استان های کشور یزد در رتبه ۲۲ کشور از نظر جمعیت قرار دارد.
در سوی دیگر استان یزد بر اساس آمار سازمان هواشناسی ایران در سال ۱۴۰۱ با میانگین بارندگی سالانه ۹۷.۹ میلی متر و نرخ تبخیر بیش از ۳۱۹۳ میلی متر به عنوان یکی از خشک ترین استان های ایران شناخته می شود.
جدولی مقایسه ای از وضعیت منابع آبی و کشاورزی در استان های اصفهان و یزد
وضعیت منابع آبی و کشاورزی در اصفهان و یزد
بر اساس آماری از وزارت جهاد کشاورزی در سال ۱۴۰۲ اصفهان با میانگین بارندگی سالانه ۱۶۰ میلی متر و دمای متوسط ۱۵.۵ درجه سانتی گراد منطقه ای نیمه خشک به شمار می آید که برای کشاورزی وسیع و پرآب بر مناسب نیست. با این حال این استان با دارا بودن ۲۷۸ هزار هکتار اراضی زراعی آبی و ۱۶۹ هزار بهره بردار از نظر تعداد بهره برداران کشاورزی در جایگاه هشتم کشور قرار دارد. مصرف آب کشاورزی در اصفهان معادل ۵.۸ درصد از کل ۸۲ میلیارد مترمکعب مصرف کشور در این بخش است که آن را در رتبه پنجم پرمصرف ترین استان ها قرار می دهد.
سطح زیر کشت محصولات زراعی آبی در اصفهان طی سال های اخیر افزایش یافته است؛ به طوری که در سال زراعی ۹۷ ـ ۹۶ این میزان ۱۷۸ هزار و ۴۰۲ هکتار بود و در سال بعد به ۲۵۳ هزار و ۵۸۴ هکتار رسید که حاکی از رشد ۴۲ درصدی است. این روند در سال زراعی ۱۴۰۱ ـ ۱۴۰۲ نیز ادامه یافت و نسبت به سال پایه ۸۷ ـ ۸۶ افزایشی ۵۵ درصدی معادل ۸ درصد رشد خالص را نشان داد.
از جمله محصولات عمده ای که در این اراضی کشت می شود می توان به گندم (۸۲۲۷۵ هکتار) یونجه (۲۸۶۳۸ هکتار) شلتوک (۳۰۳۳ هکتار) سیب زمینی (۱۳۵۴۱ هکتار) ذرت دانه ای (۱۳۵۰ هکتار) و ذرت علوفه ای (۲۰۱۲۳ هکتار) اشاره کرد؛ محصولاتی که همگی آب بر هستند. کشت شلتوک در منطقه ای خشک مانند اصفهان مثالی روشن از ناسازگاری سیاست های کشاورزی با واقعیت های اقلیمی است.
سطح باغات آبی در این استان نیز از سال ۱۳۹۰ که معادل ۶۳ هزار و ۶۷۷ هکتار بود تا سال ۱۴۰۱ به ۸۰ هزار هکتار افزایش یافت و رشدی ۲۵ درصدی را تجربه کرد. این گسترش فشار مضاعفی را بر زاینده رود وارد کرده است؛ رودخانه ای که با برداشت های بی رویه و کاهش بارندگی ها اکنون در اغلب فصول سال خشک بوده و تالاب گاوخونی را نیز به خشکی کشانده است.
در استان یزد وضعیت اقلیمی به مراتب چالش برانگیزتر است. بر اساس آمار وزارت نیرو در سال ۱۴۰۱ میانگین بارندگی سالانه در این استان فقطا ۹۷.۹ میلی متر و تبخیر سالانه ۳۱۹۳ میلی متر گزارش شده است. همچنین دمای متوسط سالانه ۱۷ درجه سانتی گراد و رطوبت نسبی ۳۳ درصد یزد را در میان خشک ترین مناطق ایران قرار داده است. کل منابع آب تجدیدپذیر استان ۷۳۳ میلیون مترمکعب برآورد می شود در حالی که مصرف کشاورزی آن بالغ بر ۹۶۲.۷ میلیون مترمکعب است؛ کسری ای معادل ۲۳۰ میلیون مترمکعب که فشار زیادی بر قنات ها و آبخوان ها وارد کرده است.
یزد با ۲۶۸۳ قنات فعال یکی از مهم ترین استان ها در بهره برداری از قنات است؛ با این حال متوسط آب دهی قنات ها از ۴ لیتر در ثانیه در سال ۱۳۷۷ به ۲ لیتر کاهش یافته و بسیاری از آنها خشک شده اند. سطح زیر کشت محصولات زراعی آبی در سال ۱۴۰۱ ـ ۱۴۰۲ به ۳۴۱۳۸ هکتار کاهش یافته که نسبت به یک دهه گذشته کاهشی ۲۴ درصدی را نشان می دهد. اما در مقابل سطح باغات آبی در یزد از ۶۱۰۸۶ هکتار در سال ۱۳۸۷ به ۸۷۱۴۵ هکتار در سال ۱۴۰۱ رسیده و رشدی ۳۰ درصدی را نشان داده است.
کشت ذرت علوفه ای از ۴۵۱ هکتار به ۱۲۴۱ هکتار افزایش یافته؛ محصولی که به بیش از ۴۲۰۰ مترمکعب آب در هکتار نیاز دارد و با اقلیم یزد همخوانی ندارد. سطح زیر کشت گندم نیز پس از کاهش ۶۲ درصدی از ۲۴۲۵۰ هکتار در سال ۱۳۸۶ به ۹۱۰۰ هکتار در ۱۳۹۸ رسید و سپس در ۱۴۰۱ به ۱۴۲۱۰ هکتار افزایش یافت (رشد ۵۶ درصدی). همچنین باغات پسته از ۲۸۹۳۷ هکتار در سال ۱۳۸۷ به ۶۳۴۲۹ هکتار در ۱۴۰۱ رسیدند و افزایشی ۱۲۰ درصدی را تجربه کردند که به کسری آب زیرزمینی دامن زده است.
در این نمودار روند افزایشی سطح باغات آبی در هر دو استان یزد و اصفهان نشان داده شده است. هرچند هر دو استان درگیر بحران کم آبی هستند گسترش باغات فشار مضاعفی به منابع آبی آنها وارد کرده است.
مناقشه زاینده رود
مناقشه اصلی میان دو استان بر سر انتقال آب از زاینده رود به یزد است؛ طرحی که از دهه ۱۳۷۰ آغاز شده و سالانه حدود ۹۸ میلیون مترمکعب آب را برای مصارف شرب کشاورزی و صنعتی به یزد می فرستد. مسئولان یزدی تأکید دارند که آب انتقالی فقط برای شرب مصرف می شود اما گسترش صنایع و باغات پسته این ادعا را زیر سوال برده و اعتراض اصفهانی ها را برانگیخته است.
پیامدها علل بحران و راهکار ها
در اصفهان خشک شدن تالاب گاوخونی فرونشست زمین (تا ۳۰ سانتی متر در سال) و تهدید بنا های تاریخی از جمله میدان نقش جهان از پیامد های بحران است. در یزد نیز کسری ۸ میلیارد مترمکعبی آب زیرزمینی تا سال ۱۳۹۶ همراه با بیابان زایی فرسایش خاک و قطعی آب اخیر زندگی مردم را مختل کرده است.
در هر دو استان گسترش کشاورزی آب بر بدون توجه به اقلیم نبود هماهنگی نهادی و نادیده گیری جوامع محلی از عوامل اصلی تشدید بحران اند. همچنین کاهش بارندگی و افزایش دما در دهه های اخیر سیاست های ناکارآمد را با فشار مضاعف رو به رو کرده است.
برای مقابله با این بحران برخی راهکار ها پیشنهاد می شود:
- توسعه کشاورزی گلخانه ای و کشت ارقام مقاوم به خشکی
- بازنگری در نحوه انتقال آب از زاینده رود و محدودسازی مصارف غیرشرب
- سرمایه گذاری در بازچرخانی آب مشابه کشور های موفق مانند سوئد و هلند
- تشکیل کمیته مشترک میان دو استان با نظارت دولت برای مدیریت منازعات و تخصیص عادلانه منابع