خلاصه کتاب ادبیات دفاع مقدس سنگری | مباحث نظری و گونه های ادبی
خلاصه کتاب ادبیات دفاع مقدس (مباحث نظری و شناخت اجمالی گونه های ادبی) ( نویسنده محمدرضا سنگری )
کتاب ادبیات دفاع مقدس (مباحث نظری و شناخت اجمالی گونه های ادبی) اثر محمدرضا سنگری، دریچه ای گشوده است به گستره ای عمیق و پربار از تاریخ ادبیات معاصر ایران. این اثر، نه تنها به مبانی نظری این شاخه مهم می پردازد، بلکه با معرفی گونه های متنوع ادبی، مسیری روشن برای درک و تحلیل این میراث گرانبها پیش روی خواننده قرار می دهد.
ادبیات دفاع مقدس، روایتی است از رشادت ها، ایمان ها و ایستادگی مردمی که هشت سال در برابر تهاجم بیگانه قد برافراشتند. این ادبیات، فراتر از ثبت وقایع، به بازتاب ارزش های انسانی و معنوی آن دوران می پردازد و در عمق جان مخاطب نفوذ می کند. محمدرضا سنگری، با تخصص و بینش عمیق خود، چارچوبی نظری برای درک این ادبیات ارائه می دهد و خواننده را به سفری اکتشافی در دل گونه های ادبی آن می برد. این کتاب مرجعی ارزشمند برای هر پژوهشگر، دانشجو یا علاقه مند به این حوزه است که به دنبال درک جامع و تحلیلی از این بخش مهم از فرهنگ و هنر ایران زمین است. با مطالعه این خلاصه، می توان به سرعت به جوهره اصلی مباحث نظری و دسته بندی های دکتر سنگری دست یافت و نگاهی کلی و عمیق به محتوای این اثر برجسته پیدا کرد.
درباره محمدرضا سنگری: نویسنده و پژوهشگر پیشگام ادبیات پایداری
محمدرضا سنگری، نامی آشنا و پرآوازه در سپهر ادبیات پایداری و عاشورایی ایران است. او که در یکم آبان سال ۱۳۳۳ در شهرستان دزفول دیده به جهان گشود، از برجسته ترین پژوهشگران و منتقدان ادبی معاصر به شمار می آید. تحصیلات عالی او در رشته زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تهران به اخذ مدرک دکتری در سال ۱۳۷۳ انجامید و از آن زمان، مسیر علمی و پژوهشی خود را با جدیت و پشتکار ادامه داد.
دکتر سنگری، تنها یک استاد دانشگاه نیست؛ او یک مرجع علمی برای چندین نسل از دانشجویان و پژوهشگران است. آثار متعدد و مقالات بی شمار او، نه تنها در کتب درسی آموزش و پرورش در مقاطع مختلف نقش بسته، بلکه در ادبیات انقلاب، شعر آیینی و عاشورایی نیز به عنوان منابع اصلی و معتبر مورد استناد قرار می گیرد. رویکرد پژوهشی ایشان در کتاب «ادبیات دفاع مقدس» نیز بر همین پایه استوار است؛ نگاهی عمیق، تحلیلی و مستند که ریشه های ادبیات پایداری را در تاریخ و فرهنگ ایران جستجو می کند و با تکیه بر جنبه های دینی و قدسی، ابعاد تازه ای به این حوزه می بخشد. او نه تنها به عنوان یک منتقد و ادیب، بلکه به عنوان یک معلم و راهنما، همواره در جهت معرفی و اعتلای ادبیات دفاع مقدس تلاش کرده و تأثیرگذاری گسترده ای بر این عرصه داشته است. آثار دکتر سنگری از منابع اصلی در این موضوعات به شمار می رود. بیشتر آثاری که توسط نشر خورشیدباران از ایشان منتشر شده در زمینه ی نثر ادبی و عاشورایی و ادبیات فارسی است.
تبیین مفاهیم بنیادین: از ادبیات جنگ تا ادبیات دفاع مقدس
برای درک عمیق تر ادبیات دفاع مقدس، لازم است ابتدا به تبیین مفاهیم بنیادینی بپردازیم که در این حوزه کاربرد دارند. محمدرضا سنگری در کتاب خود، با دقت و وسواس، مرزهای معنایی این اصطلاحات را روشن می سازد تا خواننده با دیدی شفاف تر به تحلیل آثار بپردازد.
ادبیات جنگ
ادبیات جنگ، عنوانی است عام که به مجموعه آثار ادبی خلق شده در دوران جنگ و با محوریت وقایع آن اطلاق می شود. این ادبیات، هرچند ممکن است به رنج ها، شجاعت ها و فداکاری ها بپردازد، اما لزوماً دارای ابعاد قدسی و معنوی نیست. ادبیات جنگ، می تواند در هر نقطه از جهان و در هر نزاعی شکل بگیرد و بیشتر بر توصیف واقعیت های عریان میدان نبرد، پیامدهای انسانی و اجتماعی جنگ تمرکز دارد. ویژگی های آن اغلب شامل گزارش گونه بودن، انعکاس خشونت و ویرانی، و گاهی حتی نقد و اعتراض به پدیده جنگ است.
ادبیات پایداری و مقاومت
مفاهیم «ادبیات پایداری» و «ادبیات مقاومت» در ادبیات فارسی بسیار نزدیک به هم هستند و اغلب به جای یکدیگر به کار می روند، اما تفاوت های ظریفی دارند که محمدرضا سنگری به آن ها اشاره می کند. ادبیات پایداری، به مجموعه آثاری گفته می شود که در آن، ملتی در برابر اشغالگری، ظلم و ستم داخلی یا خارجی، به مقاومت و ایستادگی می پردازد. این پایداری می تواند فیزیکی، فرهنگی، یا فکری باشد و از امید به آینده ای بهتر تغذیه می کند. ادبیات مقاومت نیز بر جنبه فعال و مبارزه طلبانه این پایداری تأکید دارد و اغلب با دعوت به قیام، شهادت طلبی و مبارزه همراه است. در ایران، این دو مفهوم ریشه های عمیقی در تاریخ دارند و با حرکت های آزادی خواهانه و ظلم ستیزانه گره خورده اند.
تعریف جامع ادبیات دفاع مقدس: از دیدگاه محمدرضا سنگری
دکتر سنگری، با تأکید بر وجوه تمایز، ادبیات دفاع مقدس را فراتر از ادبیات صرف جنگ می داند. از نگاه او، این ادبیات، مجموعه آثاری است که ارزش ها، رخدادها، ابعاد و جلوه های هشت سال دفاع مقدس و بازتاب و حوادث پیوسته به این هشت سال را با زبانی هنرمندانه و ادیبانه بیان کرده اند. آنچه این ادبیات را از صرف «ادبیات جنگ» متمایز می کند، ابعاد قدسی و دینی آن است. دفاع مقدس نه تنها یک نبرد نظامی، بلکه یک حرکت الهی و معنوی بود که با ایمان و اراده ملت ایران درآمیخته بود. این بعد قدسی، در مضامین، شخصیت ها و حتی فرم آثار ادبی آن دوره، حضوری پررنگ دارد.
«عنوان ادبیات دفاع مقدس با تکیه بر دو واژه ی «دفاع و مقدس» باعث می شود فقط آثاری زیر این چتر قرار گیرند که جنبه ی دینی و قدسی و پیوستگی با فرهنگ اسلامی وجه ممتاز و متمایز آن ها باشد.»
چرایی نام گذاری دفاع مقدس: تحلیل واژگان و مفهوم آن
واژه «دفاع مقدس» خود دارای باری معنایی عمیق است که دکتر سنگری به تحلیل آن می پردازد. «دفاع» به معنای ایستادگی در برابر تجاوز است و جنبه ای از مشروعیت و حقانیت را به همراه دارد. اما افزودن واژه «مقدس» به آن، این نبرد را از یک درگیری صرف نظامی فراتر می برد و به آن ابعادی الهی، ارزشی و معنوی می بخشد. این قداست، از اعتقادات دینی، ایثار و شهادت طلبی رزمندگان و پشتیبانی مردم نشأت می گیرد. نام گذاری «دفاع مقدس» تأکید بر این دارد که این جنگ، تنها دفاع از مرزهای جغرافیایی نبود، بلکه دفاع از ارزش ها، ایمان و هویت دینی و ملی بود. این مفهوم، به آثار ادبی اجازه می دهد تا به مضامینی چون شهادت، ایثار، انتظار، توکل و معنویت بپردازند و خود را از ادبیات مشابه در سایر نقاط جهان متمایز سازند.
پیشینه ادبیات پایداری در ایران
ادبیات پایداری در ایران ریشه های عمیقی در تاریخ دارد و محدود به دوران معاصر نیست. از حماسه های شاهنامه فردوسی که ستایشگر وطن دوستی و ایستادگی در برابر ظلم است، تا اشعار شاعران مشروطه که ندای آزادی خواهی و مبارزه با استبداد سر دادند، همواره رگه هایی از ادبیات پایداری در فرهنگ و ادب ایران زمین جاری بوده است. دکتر سنگری با نگاهی به این پیشینه تاریخی، نشان می دهد که ادبیات دفاع مقدس، در واقع ادامه و تکامل سنت دیرینه پایداری در ایران است که با رنگ و بویی اسلامی و انقلابی همراه شده است. این پیوند با گذشته، به ادبیات دفاع مقدس عمق و غنای بیشتری می بخشد و جایگاه آن را در تاریخ ادبیات ایران تثبیت می کند.
سیر تحول ادبیات دفاع مقدس: دو دوره متمایز
محمدرضا سنگری در کتاب خود، ادبیات دفاع مقدس را به دو دوره اصلی تقسیم می کند که هر یک ویژگی های محتوایی و فرمی خاص خود را دارند. این تقسیم بندی به ما کمک می کند تا تحولات این جریان ادبی را در بستر زمان بهتر درک کنیم و به این درک می رسیم که ادبیات دفاع مقدس چگونه از دل آتش جنگ برخاسته و با گذر زمان به بلوغ رسیده است.
دوره اول (سال های دفاع مقدس)
دوره اول، که شامل آثاری است که در طول هشت سال جنگ تحمیلی (۱۳۵۹-۱۳۶۷) آفریده شده اند، از ویژگی های منحصربه فردی برخوردار است. در این دوره، فوریت بیان و شور حماسی غالب بود. هنرمندان و نویسندگان، در دل حوادث جنگ و با الهام از فضای جبهه ها، به خلق آثار می پرداختند. این دوره را می توان به مثابه آینه ای از واقعیت های میدان نبرد و شور انقلابی مردم دانست.
شاخصه ها و ویژگی های محتوایی و فرمی:
- حماسه و مقاومت: ستایش دلاوری ها، رشادت ها، و پایداری رزمندگان در برابر دشمن.
- شهادت طلبی و ایثار: تأکید بر ارزش های والای شهادت، فداکاری، و گذشت از جان برای دین و وطن.
- وطن دوستی و میهن پرستی: عشق به خاک و بوم و دفاع از تمامیت ارضی کشور.
- معنویت و ارزش های دینی: انعکاس ابعاد قدسی جنگ، توکل، نیایش، و توسل به اهل بیت.
- فراخوان به مبارزه: ترغیب مردم به حضور در جبهه ها و حمایت از رزمندگان.
- سادگی و صراحت بیان: به دلیل فوریت و ضرورت انتقال پیام، زبان آثار غالباً ساده و بی پیرایه بود.
- گونه های ادبی غالب: شعر حماسی، داستان های کوتاه جنگی، خاطره نویسی و دل نوشته های جبهه، و سرودها و نوحه های انقلابی.
در این دوره، آثار اغلب از تجربه زیسته نویسندگان و رزمندگان الهام می گرفتند و حال و هوای جبهه را به جامعه منتقل می کردند. این آثار نقش مهمی در تقویت روحیه ملی و تداوم مقاومت ایفا کردند.
دوره دوم (پس از پایان جنگ تا امروز)
پس از پایان جنگ، ادبیات دفاع مقدس وارد مرحله جدیدی شد که تا به امروز نیز ادامه دارد. در این دوره، با فاصله گرفتن از فضای فوری و پرشور جبهه ها، نویسندگان و هنرمندان با نگاهی عمیق تر و تحلیلی تر به وقایع جنگ پرداختند. آرامش پس از جنگ، فرصتی برای تأمل، بازنگری و پرداختن به ابعاد پنهان تر و پیچیده تر دفاع مقدس فراهم آورد.
تغییر مضامین و رویکردها:
- نوستالژی و حسرت: دلتنگی برای فضای جبهه، رفاقت ها و معنویت آن دوران.
- پیامدهای جنگ: پرداختن به مسائل جانبازان، آزادگان، خانواده شهدا، و تأثیرات روانی و اجتماعی جنگ بر جامعه.
- مسائل اجتماعی: نقد و بررسی تغییرات جامعه پس از جنگ، فاصله گرفتن از آرمان ها و ظهور مشکلات جدید.
- تعمیق تحلیل ها: نگاهی عمیق تر به چرایی جنگ، نقش افراد و گروه های مختلف، و پیامدهای بلندمدت آن.
- ظهور گونه های جدید و تعمیق تحلیل ها: ادبیات داستانی بلند، رمان های پیچیده تر، پژوهش های تاریخی و جامعه شناختی، و آثار هنری مفهومی تر در حوزه سینما و تئاتر.
در این دوره، نویسندگان تلاش کردند تا با پرهیز از شعارزدگی، به لایه های پنهان انسانی، فلسفی و اجتماعی جنگ بپردازند. این آثار به ماندگاری و پویایی ادبیات دفاع مقدس کمک شایانی کرده و آن را به جریانی پربار و تأثیرگذار در ادبیات معاصر ایران تبدیل کرده اند.
گونه های ادبی دفاع مقدس: شناخت و نمونه ها (بر اساس دسته بندی سنگری)
کتاب محمدرضا سنگری، با دقتی مثال زدنی، به دسته بندی و تحلیل گونه های ادبی مختلفی می پردازد که در بستر دفاع مقدس شکل گرفته و رشد کرده اند. این شناخت، به خواننده کمک می کند تا تنوع و غنای این ادبیات را بهتر درک کند و با ویژگی های هر گونه آشنا شود. در ادامه به معرفی این گونه ها بر اساس تحلیل دکتر سنگری می پردازیم.
شعر دفاع مقدس
شعر، همواره یکی از پرقدرت ترین ابزارهای بیان عواطف و اندیشه ها در تاریخ ادبیات ایران بوده و در دوران دفاع مقدس نیز نقش محوری ایفا کرده است. شعر دفاع مقدس، نه تنها منعکس کننده وقایع و حماسه ها بود، بلکه روحیه ایثار، معنویت و مقاومت را در جامعه تقویت می کرد.
ویژگی های سبکی (زبانی، ادبی، فکری) و تحولات آن:
- ساحت زبانی: استفاده از زبان ساده و محاوره، کلمات و اصطلاحات جنگی (مثل خاکریز، سنگر، بسیجی، شهادت)، و در عین حال بهره گیری از ظرفیت های زبان فاخر و حماسی.
- ساحت ادبی: احیای قالب های سنتی (غزل، قصیده، رباعی) با مضامین جدید، و همچنین بهره گیری از شعر نیمایی و آزاد. استفاده از آرایه های ادبی برای تجسم مفاهیم والای جنگ.
- ساحت اندیشه: مضامین توحیدی، ایثار، شهادت، انتظار، عدالت خواهی، وطن دوستی، استکبارستیزی، و امید به پیروزی.
معرفی و ذکر نمونه ای از شاعران برجسته:
نام هایی چون قیصر امین پور، سلمان هراتی، سیدحسن حسینی، محمدرضا عبدالملکیان، علیرضا قزوه، و نصرالله مردانی از جمله ستارگان درخشان این حوزه هستند که هر یک با سبک و نگاه خود، به غنای شعر دفاع مقدس افزوده اند. شعر کودک و نوجوان دفاع مقدس نیز با آثاری چون ما با هم (سلمان هراتی) یا پرنده ای که به فکر پرواز بود (قیصر امین پور) توانست مفاهیم ایثار و شهادت را به زبانی ساده و ملموس برای نسل جوان منتقل کند.
خاطره نویسی دفاع مقدس
خاطرات، به عنوان سندهای زنده ای از روزهای جنگ، از جایگاه ویژه ای در ادبیات دفاع مقدس برخوردارند. این آثار نه تنها تاریخ نگاری شخصی از رویدادها هستند، بلکه تجربه های ناب انسانی، عواطف و اندیشه های رزمندگان و مردم را بازتاب می دهند.
اهمیت خاطرات به عنوان سند تاریخی و ادبی:
خاطرات، پل ارتباطی بین نسل ها هستند و به آیندگان کمک می کنند تا با واقعیت های جنگ از زبان شاهدان عینی آشنا شوند. آن ها منبعی غنی برای پژوهشگران تاریخ، جامعه شناسان و ادیبان محسوب می شوند.
انواع خاطره و تاریخچه آن در دفاع مقدس:
خاطرات می توانند شخصی (نوشته شده توسط رزمندگان)، جمعی (ثبت شده از زبان چندین نفر) یا تدوین شده توسط نویسندگان حرفه ای باشند. تاریخچه خاطره نویسی دفاع مقدس از همان سال های اولیه جنگ آغاز شد و با گذشت زمان، به دلیل استقبال عمومی، رشد چشمگیری یافت.
آثار شاخص و دلیل اهمیت آن ها:
آثاری چون «دا» (سیده زهرا حسینی) و «تپه برهانی» (سعید عاکف) از جمله برجسته ترین خاطرات دفاع مقدس هستند. «دا» به دلیل روایت صادقانه و بی پرده از حضور یک زن در خط مقدم و مواجهه با سختی های جنگ، و «تپه برهانی» به دلیل ثبت دقیق و جزئیات نبردهای دشوار، اهمیت ویژه ای پیدا کرده اند. این آثار، نه تنها ادبی، بلکه از نظر تاریخی و اجتماعی نیز ارزشمندند.
ادبیات داستانی دفاع مقدس
داستان، با قدرت تخیل و پرداخت به عمق شخصیت ها و وقایع، یکی دیگر از گونه های مهم ادبیات دفاع مقدس است که توانسته بازتاب های گوناگونی از جنگ را ارائه دهد.
مضامین اصلی و شیوه های روایت:
مضامین اصلی شامل ایثار، شهادت، پیامدهای جنگ بر خانواده ها، روحیه رزمندگان، مسائل اخلاقی و معنوی، و زندگی در پشت جبهه است. شیوه های روایت از واقع گرایی محض تا سورئالیسم و نمادگرایی متغیر است. برخی داستان ها به صورت خطی و برخی دیگر با ساختارهای پیچیده تر به بیان روایت می پردازند.
معرفی نویسندگان مطرح و جایگاه ادبیات داستانی کودک و نوجوان:
نویسندگانی چون سیدمهدی شجاعی (مثلاً با «دعای سمات» و «بدوک»)، داوود امیریان (مانند «داستان دوستان») و احمد دهقان (با «سفر به گرای ۲۷۰ درجه») از جمله چهره های شناخته شده در این حوزه هستند. ادبیات داستانی کودک و نوجوان نیز با آثاری که به زبانی ساده و جذاب به کودکان مفاهیم جنگ، صلح، شجاعت و فداکاری را می آموزند، جایگاه ویژه ای دارد.
ادبیات نمایشی دفاع مقدس
تئاتر و سینما، با قدرت تصویر و صدا، در بازنمایی دفاع مقدس نقش بسزایی ایفا کرده اند. این گونه ادبی، توانسته است با خلق شخصیت های ماندگار و روایت های دراماتیک، تأثیر عمیقی بر مخاطبان بگذارد.
نقش تئاتر و سینما در بازنمایی دفاع مقدس:
تئاتر با نمایش های صحنه ای، به صورت مستقیم و بی واسطه با مخاطب ارتباط برقرار می کرد و سینما نیز با امکانات گسترده تر خود، صحنه های نبرد، زندگی در جبهه و پشت جبهه را به شکلی واقع گرایانه یا نمادین به تصویر کشیده است. این آثار، به ویژه پس از جنگ، در حفظ یاد و خاطره شهدا و رزمندگان و تبیین ابعاد مختلف جنگ، نقش مهمی داشته اند.
اشاره به چهره های تأثیرگذار:
نام هایی چون شهید مرتضی آوینی (سردبیر روایت فتح)، با نگاهی عارفانه به جنگ، و ابراهیم حاتمی کیا (کارگردان فیلم هایی چون «از کرخه تا راین»، «آژانس شیشه ای»)، با آثار خود، به چهره های نمادین و تأثیرگذار در این حوزه تبدیل شده اند. غلامحسین دریانورد نیز از دیگر هنرمندانی است که در این عرصه فعالیت داشته است.
نثر ادبی دفاع مقدس
نثر ادبی، شامل دل نوشته ها، مقالات، سفرنامه ها و متونی است که با بیانی هنرمندانه و ادبی، به موضوعات دفاع مقدس می پردازند. این گونه، پلی میان ادبیات رسمی و غیررسمی است و به دلیل انعطاف پذیری اش، توانسته طیف وسیعی از مضامین را دربرگیرد.
ویژگی های نگارشی و تأثیر آن بر خواننده:
نثر ادبی دفاع مقدس، غالباً با زبانی شیوا، عاطفی و گاهی شاعرانه نوشته می شود. هدف آن، برانگیختن احساسات، تأمل در مفاهیم عمیق جنگ و ایجاد ارتباط معنوی با خواننده است. سیدضیاءالدین شفیعی با آثاری چون «حرمان هور» و احمد عزیزی با نگاه خاص خود به نثر، از جمله نمونه های برجسته در این زمینه هستند.
زندگی نامه (داستانی و مستند)
زندگی نامه شهدا و رزمندگان، چه به شکل مستند و چه با چاشنی داستان پردازی، بخش مهمی از ادبیات دفاع مقدس را تشکیل می دهد. این آثار، نه تنها به معرفی این الگوها می پردازند، بلکه درس های اخلاقی و معنوی نیز به مخاطب ارائه می دهند.
روش های روایت زندگی شهدا و رزمندگان:
زندگی نامه های مستند، بر پایه اسناد، مصاحبه ها و واقعیت ها بنا می شوند، در حالی که زندگی نامه های داستانی، با استفاده از تکنیک های داستان نویسی، به شخصیت ها و وقایع عمق بیشتری می بخشند. این آثار اغلب با هدف الگوبرداری و زنده نگه داشتن یاد شهدا نگاشته می شوند.
آثار برجسته:
آثاری چون «عبور از آتش» و «مسافر» نمونه هایی از این گونه هستند که به روایت زندگی و شهادت قهرمانان جنگ می پردازند و تأثیر عمیقی بر خوانندگان خود گذاشته اند.
نامه ها و وصیت نامه ها، یادداشت های اردوگاهی، ادبیات جبهه و نیایش ها
این گونه ها، به دلیل اصالت و خلوص بیان، از جایگاه ویژه ای برخوردارند. آن ها مستقیماً از دل جبهه ها و اردوگاه ها برخاسته اند و تجلی بخش عمیق ترین احساسات و باورهای رزمندگان هستند.
- نامه ها و وصیت نامه ها:
این اسناد، آینه ای تمام نما از احوال درونی رزمندگان و وصایای معنوی آن هاست. وصیت نامه شهید حسین بیدخ، نمونه ای از این متون است که عمق ایمان و آرمان های رزمندگان را نشان می دهد. این وصیت نامه ها نه تنها از ارزش تاریخی برخوردارند، بلکه پیام هایی اخلاقی و عرفانی برای نسل های بعدی دارند.
- یادداشت های اسارت (اردوگاهی):
یادداشت های آزادگان در دوران اسارت، روایتگر رنج ها، امیدها و مقاومت های آن ها در برابر دشمن است. این متون، سندی از صبر و پایداری در سخت ترین شرایط محسوب می شوند.
- ادبیات جبهه (کوتاه نگاری ها):
شامل نوشته های کوتاه، طنزهای جبهه، و دل نوشته هایی است که فضای صمیمی و دوستانه جبهه ها را به تصویر می کشد و ابعاد کمتر دیده شده جنگ را بازنمایی می کند.
- نیایش ها، استغفار و عذر تقصیر، کلمات قصار و شفاعت نامه:
این متون، اوج معنویت و عرفان دفاع مقدس را به نمایش می گذارند. نیایش ها و کلمات قصار، بازتاب دهنده ارتباط عمیق رزمندگان با خداوند و آرمان های بلند آن هاست. شفاعت نامه ها نیز بیانگر باور به شفاعت شهدا و پیوند آن ها با عالم معناست.
پژوهش های ادبیات دفاع مقدس: ضرورت و اهمیت
ادبیات دفاع مقدس، به دلیل غنای محتوایی و تأثیرات گسترده اش بر فرهنگ و جامعه، همواره مورد توجه پژوهشگران و منتقدان بوده است. محمدرضا سنگری در کتاب خود، به اهمیت و ضرورت این پژوهش ها اشاره می کند و انواع آن ها را معرفی می نماید.
پژوهش در این حوزه، به چندین شکل صورت می گیرد:
- مصاحبه ها، نقد و نظرها و پژوهش های موردی در مطبوعات:
این نوع پژوهش ها، غالباً به صورت مقالات کوتاه، مصاحبه با نویسندگان و منتقدان، یا نقدهای اجمالی بر آثار منتشرشده در روزنامه ها و مجلات عمومی انجام می شود. هدف اصلی آن ها، معرفی آثار، ایجاد بحث و گفتگو و حفظ پویایی این جریان ادبی است.
- مجلات و نشریات تخصصی و پژوهشی:
مجلاتی که به صورت تخصصی به ادبیات پایداری می پردازند، مقالات علمی و پژوهشی عمیق تری را منتشر می کنند. این مقالات، با رویکردهای مختلف (مانند نقد ادبی، جامعه شناسی ادبیات، بررسی تطبیقی) به تحلیل آثار می پردازند و به پیشبرد دانش در این حوزه کمک می کنند.
- همایش های تخصصی:
برگزاری همایش ها و کنگره های علمی با محوریت ادبیات دفاع مقدس، فرصتی برای گردهمایی پژوهشگران، ارائه جدیدترین تحقیقات و تبادل نظر است. این رویدادها، به توسعه مباحث نظری و کاربردی در این زمینه کمک می کنند.
- کتاب های پژوهشی:
تألیف کتاب های پژوهشی، جامع ترین شکل پژوهش در این حوزه است. این کتاب ها می توانند شامل تاریخ نگاری ادبی، نقد و تحلیل مجموعه ای از آثار، یا بررسی تطبیقی ادبیات دفاع مقدس با ادبیات پایداری سایر ملل باشند. کتاب محمدرضا سنگری خود نمونه ای از یک کتاب پژوهشی ارزشمند در این زمینه است.
اهمیت این پژوهش ها در آن است که نه تنها به حفظ و ترویج میراث ادبی دفاع مقدس کمک می کنند، بلکه با تحلیل و تبیین ابعاد مختلف آن، به غنای این ادبیات می افزایند و جایگاه آن را در ادبیات ملی و حتی جهانی مستحکم می سازند. این پژوهش ها همچنین می توانند به عنوان یک حافظه جمعی عمل کرده و درس ها و ارزش های دفاع مقدس را به نسل های آینده منتقل کنند.
تطبیق و پیوند ادبیات دفاع مقدس با ادبیات جهان و ایران
محمدرضا سنگری در کتاب خود، فراتر از معرفی صرف گونه ها، به بررسی تطبیقی ادبیات دفاع مقدس با ادبیات کلاسیک و نو ایران و همچنین ادبیات پایداری جهان می پردازد. این نگاه تطبیقی، به ما کمک می کند تا جایگاه این ادبیات را در یک چشم انداز وسیع تر فرهنگی و تاریخی درک کنیم و به این درک می رسیم که چگونه ادبیات دفاع مقدس، با حفظ اصالت خود، با جریان های ادبی دیگر همگرا می شود و از آن ها تأثیر می پذیرد.
وجوه مشترک با ادبیات پایداری جهان
ادبیات دفاع مقدس، هرچند دارای ویژگی های منحصربه فرد بومی و دینی است، اما در بسیاری از وجوه با ادبیات پایداری و جنگ سایر ملت ها اشتراک دارد. این نقاط مشترک، نشان دهنده ابعاد جهان شمول تجربه انسانی در مواجهه با جنگ و ستم است. برخی از این وجوه مشترک عبارتند از:
- بهره گیری از نماد و رمز: استفاده از نمادها برای بیان مفاهیم عمیق و انتزاعی جنگ، مانند پرنده برای آزادی یا خاک برای وطن.
- توصیف و ستایش جان باختگان و شهیدان: تجلیل از کسانی که جان خود را در راه آرمان ها فدا کرده اند و تأکید بر جاودانگی یاد آن ها.
- توصیف جنایت ها و بیداد دشمن: بازنمایی ظلم، خشونت و ویرانی هایی که توسط دشمن به بار آمده است.
- ترسیم چهره رنج کشیده و مظلوم مردم: به تصویر کشیدن مصائب غیرنظامیان، آوارگی و دردهای ناشی از جنگ.
- دعوت به مبارزه و پایداری: برانگیختن روحیه مقاومت و ادامه راه مبارزه تا پیروزی.
- ستایش سرزمین و وطن: ابراز عشق عمیق به آب و خاک و دفاع از آن.
- طرح افتخارات گذشته (گذشته گرایی پیش برنده): یادآوری از تاریخ پرشکوه و قهرمانان گذشته برای الهام بخشی در مبارزه کنونی.
- تحقیر دشمن، تکریم خود: تقویت روحیه ملی و تضعیف روحیه دشمن با نمایش ضعف های آن.
- القای امید به آینده و پیروزی موعود (خوش بین به جنگ): باور به پیروزی نهایی و آینده ای روشن پس از مبارزه.
- ستایش آزادی و آزادگی و آزادگان: تأکید بر ارزش های آزادی و تجلیل از کسانی که برای آن مبارزه می کنند.
- اعتراض به بی دردی، بی هویتی و رفاه زدگی و غفلت و ریاکاری: نقد وضعیت های اجتماعی که با آرمان های انقلاب و جنگ در تضاد هستند.
- دلتنگی و حسرت ماندن پس از شهیدان و نوستالژی جبهه: احساسات رزمندگان بازگشته و دلتنگی برای دوران جبهه و شهدا.
ادبیات دفاع مقدس و ادبیات کلاسیک و نو ایران
ادبیات دفاع مقدس، نه تنها یک جریان مستقل نیست، بلکه ریشه ها و پیوندهای عمیقی با ادبیات دیرینه ایران دارد. محمدرضا سنگری نشان می دهد که این ادبیات چگونه از ادبیات کلاسیک ایران (مانند حماسه سرایی فردوسی، غزل های عارفانه حافظ و سعدی) تأثیر پذیرفته و مضامین کهن را با رنگ و بویی تازه ارائه داده است.
از سوی دیگر، ادبیات دفاع مقدس با ادبیات نو ایران نیز ارتباط تنگاتنگی دارد. شعر نیمایی و آزاد، داستان های کوتاه با ساختارهای مدرن، و نمایش نامه های واقع گرا، همگی از دستاوردهای ادبیات نو هستند که در بستر دفاع مقدس به کار گرفته شده اند. این پیوند، به ادبیات دفاع مقدس کمک کرده است تا ضمن حفظ اصالت و هویت خود، از ظرفیت های فرمی و محتوایی ادبیات معاصر نیز بهره مند شود و به یک جریان پویا و بالنده تبدیل گردد. این تداوم مضامین و شیوه های بیانی، نشان دهنده سرزندگی ادبیات فارسی و توانایی آن در بازتولید خود در شرایط جدید است.
نتیجه گیری: اهمیت ماندگار کتاب محمدرضا سنگری در مطالعات ادبیات دفاع مقدس
کتاب «ادبیات دفاع مقدس (مباحث نظری و شناخت اجمالی گونه های ادبی)» اثر ارزشمند محمدرضا سنگری، بی شک یکی از سنگ بناهای اصلی در مطالعات این حوزه به شمار می رود. این اثر، نه تنها با تبیین دقیق مفاهیم بنیادین و دسته بندی جامع گونه های ادبی، به نظم بخشی به این عرصه کمک می کند، بلکه با نگاهی عمیق و تحلیلی، خواننده را به درک لایه های پنهان و ابعاد معنوی این ادبیات رهنمون می سازد.
جمع بندی نکات کلیدی این کتاب، تأکید بر ویژگی «مقدس» در «دفاع مقدس» است که وجه تمایز اصلی آن با صرف «ادبیات جنگ» را برجسته می کند. همچنین، تقسیم بندی سیر تحول این ادبیات به دو دوره متمایز (دوران جنگ و پس از آن)، درک روشنی از تطور مضامین و فرم ها در اختیار می گذارد. معرفی تفصیلی گونه های ادبی، از شعر و خاطره نویسی تا ادبیات داستانی، نمایشی و نثر ادبی، همراه با ذکر نمونه های شاخص و چهره های برجسته، این کتاب را به یک مرجع عملی و قابل استناد تبدیل کرده است.
محمدرضا سنگری با این اثر، به پژوهشگران، دانشجویان و علاقه مندان به ادبیات دفاع مقدس، ابزاری قدرتمند برای تحلیل و شناخت عمیق تر این میراث فرهنگی و معنوی اهدا کرده است. هر کسی که به دنبال فهم دقیق و جامع از مبانی نظری و گونه شناسانه ادبیات دفاع مقدس است، ناگزیر از مراجعه به این کتاب روشنگر و ارزشمند خواهد بود. این کتاب، نه تنها دانش ما را درباره این بخش مهم از تاریخ ادبیات کشورمان افزایش می دهد، بلکه پنجره ای به سوی قلب حماسه های عاشقانه ای می گشاید که در دوران دفاع مقدس آفریده شد.