خلاصه کتاب تکنیک های ارزشیابی پیشرفت تحصیلی ( نویسنده نقی کمالی، حسن ملکی )

کتاب «تکنیک های ارزشیابی پیشرفت تحصیلی» اثری عمیق و کاربردی از دکتر نقی کمالی و حسن ملکی است که چراغ راهی برای درک اصول سنجش و ارزیابی در فرایند یادگیری محسوب می شود. این کتاب به دانشجویان علوم تربیتی، معلمان، و پژوهشگران کمک می کند تا با روش ها و ابزارهای نوین اندازه گیری و ارزشیابی آشنا شوند و در مسیر آموزش گام های مؤثرتری بردارند.

آموزش و یادگیری، دو روی یک سکه اند که ارزشیابی نقش پررنگی در سنجش و ارتقاء کیفیت آن ها ایفا می کند. فراتر از نمره دهی، ارزشیابی ابزاری قدرتمند برای بازخورد سازنده، شناسایی نقاط قوت و ضعف، و در نهایت، بهبود مستمر فرایند تعلیم و تربیت است. همان گونه که یک نقاش برای خلق اثری بی نقص، نیاز به پالت رنگ های متنوع دارد، یک معلم نیز برای ارزیابی دقیق و جامع دانش آموزان خود به مجموعه ای از تکنیک های اندازه گیری و ارزشیابی نیازمند است. این کتاب ارزشمند، همان پالت رنگ ها را در اختیار فعالان حوزه آموزش قرار می دهد و دریچه ای نو به سوی درک عمیق تر از عملکرد تحصیلی فراگیران می گشاید. با این خلاصه جامع، سفری را آغاز می کنیم تا جان مایه مباحث کلیدی مطرح شده در این اثر گران بها را با هم مرور کنیم.

فصل ۱: تعریف و مفهوم اندازه گیری – بنیان های کمی سازی

در اولین گام از سفر خود به دنیای ارزشیابی پیشرفت تحصیلی، با مفهوم بنیادی «اندازه گیری» آشنا می شویم. اندازه گیری را می توان فرآیندی دانست که طی آن، به ویژگی ها یا اشیاء، بر اساس قوانین مشخص، اعداد و مقادیر کمی اختصاص داده می شود. تصور کنید که قصد دارید وزن یک کتاب را بسنجید؛ شما با استفاده از ترازو، عددی را به وزن آن کتاب نسبت می دهید. در تعلیم و تربیت نیز، اندازه گیری به همین شیوه عمل می کند؛ هدف آن صرفاً کمی سازی و توصیف عملکرد دانش آموز، بدون هیچ گونه قضاوت ارزشی است. به عنوان مثال، وقتی می گوییم نمره ریاضی دانش آموزی ۱۸ است، تنها یک کمیت را بیان کرده ایم، بدون آنکه بلافاصله قضاوتی ارزشی درباره خوب یا بد بودن آن نمره داشته باشیم.

مراحل اساسی اندازه گیری، همچون یک چرخ دنده منظم، در کنار یکدیگر عمل می کنند. ابتدا باید ویژگی مورد نظر (مثلاً دانش ریاضی) را به دقت تعریف و عملیاتی کرد. سپس، ابزار مناسب (مانند یک آزمون) انتخاب یا طراحی می شود. در مرحله بعد، فرآیند جمع آوری داده ها از طریق اجرای ابزار صورت می گیرد و در نهایت، داده های جمع آوری شده کمی سازی و توصیف می شوند.

با این حال، مسیر اندازه گیری همیشه هموار نیست و با چالش هایی همراه است. خطاهای اندازه گیری از جمله این مشکلات هستند که می توانند ناشی از عوامل مختلفی از جمله ابزار نامناسب، شرایط محیطی، یا حتی وضعیت روحی دانش آموز باشند. نویسندگان کتاب با بینشی عمیق به این چالش ها می پردازند و راهکارهایی برای به حداقل رساندن آن ها ارائه می دهند. درک دقیق مفهوم اندازه گیری و چالش های آن، سنگ بنای مستحکمی برای ورود به مباحث پیچیده تر ارزشیابی محسوب می شود.

فصل ۲: تعریف و مفهوم ارزشیابی – قضاوت ارزشی در آموزش

پس از آشنایی با مفهوم اندازه گیری، اکنون زمان آن رسیده که وارد دنیای گسترده تر «ارزشیابی» شویم. اگر اندازه گیری را به جمع آوری مواد اولیه تشبیه کنیم، ارزشیابی را می توان به هنر آشپزی ای تشبیه کرد که با استفاده از آن مواد اولیه، غذایی خوشمزه و هدفمند تهیه می شود. ارزشیابی فرآیندی جامع تر از اندازه گیری است که شامل جمع آوری، تحلیل، تفسیر اطلاعات، و در نهایت، قضاوت ارزشی درباره پدیده های آموزشی می شود. این قضاوت، برای بهبود و تصمیم گیری در مورد کیفیت آموزش و یادگیری بسیار حیاتی است.

اهداف اصلی ارزشیابی چندوجهی و پرکاربرد هستند. ارزشیابی به ما کمک می کند تا میزان یادگیری دانش آموزان را تعیین کنیم، نقاط قوت و ضعف آن ها را شناسایی کنیم، به بهبود روش های تدریس کمک کرده و در نهایت، کیفیت کلی آموزشی را ارتقاء دهیم. به عنوان مثال، یک معلم با ارزشیابی مستمر می تواند بفهمد که کدام بخش از درس برای دانش آموزان دشوارتر بوده و سپس روش تدریس خود را برای آن بخش اصلاح کند.

کتاب ارزشمند تکنیک های ارزشیابی پیشرفت تحصیلی، انواع ارزشیابی را به تفصیل شرح می دهد؛ از ارزشیابی تکوینی که در طول فرآیند یادگیری انجام می شود و بازخورد مستمر می دهد، تا ارزشیابی پایانی که در انتهای یک دوره آموزشی برای سنجش کلی دستاوردها به کار می رود. همچنین، ارزشیابی تشخیصی برای شناسایی پیش نیازها و مشکلات اولیه یادگیری، و ارزشیابی مقایسه ای برای مقایسه عملکرد افراد یا گروه ها نیز مورد بحث قرار می گیرند.

یکی از مهم ترین بخش های این فصل، تفاوت های کلیدی اندازه گیری با ارزشیابی را برجسته می سازد. در حالی که اندازه گیری بر کمی سازی و عینیت گرایی تأکید دارد، ارزشیابی گامی فراتر می نهد و با افزودن بُعد قضاوت ارزشی، به داده های کمی معنا و مفهوم می بخشد. به عبارتی، اندازه گیری «چه چیزی هست» را بیان می کند، در حالی که ارزشیابی «چه معنایی دارد» و «چگونه می توان آن را بهبود بخشید» را بررسی می کند. این تفاوت ظریف اما بنیادی، اهمیت نقش معلم در فرآیند صحیح و مؤثر ارزشیابی را بیش از پیش نمایان می سازد؛ چرا که این معلم است که با دانش و تجربه خود، به اعداد و ارقام معنا می بخشد و مسیر رشد و پیشرفت دانش آموزان را هموار می سازد.

فصل ۳: ابزارهای اندازه گیری و ارزشیابی – جعبه ابزار معلم و پژوهشگر

پس از درک مفاهیم بنیادی اندازه گیری و ارزشیابی، اکنون نوبت به آشنایی با ابزارهایی می رسد که این فرآیندها را عملیاتی می کنند. این فصل از کتاب، ابزارهای مختلفی را که معلم و پژوهشگر در جعبه ابزار خود دارند، معرفی می کند که در کانون توجه آن ها، «آزمون ها» قرار دارند. آزمون ها، به عنوان پرکاربردترین ابزارهای سنجش، خود به دو دسته اصلی از نظر دقت ساخت تقسیم می شوند: آزمون های معلم ساخته و آزمون های استاندارد شده.

آزمون های معلم ساخته، همان گونه که از نامشان پیداست، توسط معلمان برای سنجش اهداف خاص آموزشی در کلاس درس طراحی می شوند. مزیت اصلی آن ها انعطاف پذیری بالا و انطباق کامل با محتوای تدریس شده و نیازهای دانش آموزان خاص آن کلاس است. با این حال، معایبی نیز دارند؛ از جمله اینکه ممکن است پایایی و روایی آن ها به اندازه آزمون های استاندارد شده نباشد و نیاز به مهارت بالای معلم در طراحی سؤالات دارند.

در مقابل، آزمون های استاندارد شده، توسط متخصصان و با رعایت اصول علمی دقیق طراحی و اعتباریابی می شوند. این آزمون ها معمولاً در مقیاس وسیع تری اجرا می شوند و امکان مقایسه عملکرد دانش آموزان در مناطق مختلف یا در طول زمان را فراهم می کنند. ویژگی هایی چون پایایی بالا (ثبات در نتایج)، روایی (سنجش آنچه که قرار است سنجیده شود)، عینیت (عدم تأثیر سلیقه مصحح در نمره) و عملی بودن (سهولت اجرا و نمره گذاری) از مشخصات یک آزمون خوب هستند که در این فصل به تفصیل بررسی می شوند.

کتاب همچنین به دسته بندی آزمون ها از جنبه های مختلف، مانند موضوعی (آزمون های ریاضی، فارسی و…) و اجرایی (فردی، گروهی، کتبی، شفاهی) می پردازد. مقایسه و کاربرد هر دو نوع آزمون معلم ساخته و استاندارد شده، معلمان را یاری می کند تا با هوشمندی تمام، ابزار مناسب برای هر موقعیت آموزشی را انتخاب کنند و از این طریق، سنجش دقیق تر و مؤثرتری را به عمل آورند.

فصل ۴: ارزشیابی کمی – سنجش اعداد و ارقام

در این فصل، نویسندگان به صورت عمیق تری به مبحث ارزشیابی کمی می پردازند. ارزشیابی کمی، همان طور که از نامش پیداست، بر سنجش عملکرد قابل اندازه گیری و ارائه آن در قالب اعداد و ارقام متمرکز است. این بخش از کتاب، انواع آزمون های کتبی را، هم سنتی و هم نوین، زیر ذره بین قرار می دهد و نکات کلیدی در طراحی و نمره گذاری آن ها را تشریح می کند.

آزمون های تشریحی یا گسترده پاسخ، به دلیل قابلیت سنجش مهارت های تفکر عمیق و سازماندهی مطالب، از اهمیت بالایی برخوردارند. کتاب، ویژگی های یک سؤال تشریحی خوب را بیان می کند؛ از جمله اینکه باید وضوح داشته باشد، دامنه پاسخ مشخص باشد، و به دانش آموز اجازه دهد تا دانش خود را به صورت جامع بیان کند. اصول نمره گذاری عادلانه در این نوع آزمون ها نیز مورد توجه قرار گرفته است، چرا که ذهنی بودن این آزمون ها می تواند چالشی برای عینیت نتایج باشد.

در کنار آزمون های تشریحی، آزمون های محدودپاسخ نیز معرفی می شوند که شامل انواع پرسشی، کامل کردنی، و به ویژه، آزمون های عینی هستند. آزمون های عینی، مانند چندگزینه ای، صحیح-غلط و جورکردنی، به دلیل سرعت و عینیت در نمره گذاری، محبوبیت زیادی دارند. نویسندگان به تفصیل به ویژگی های هر یک از این انواع، اصول ساخت سؤالات صحیح برای جلوگیری از ابهام و سوگیری، و روش های نمره گذاری بدون دخالت قضاوت شخصی می پردازند.

درک نحوه ترکیب هوشمندانه انواع مختلف آزمون ها، از جمله نکات برجسته این فصل است. یک معلم باتجربه می داند که برای سنجش جامع دانش آموزان، نمی توان تنها به یک نوع آزمون اکتفا کرد. ترکیب آزمون های تشریحی برای سنجش تفکر انتقادی و تحلیل، و آزمون های عینی برای سنجش دامنه وسیعی از دانش، می تواند تصویری کامل تر و دقیق تر از پیشرفت تحصیلی ارائه دهد. این رویکرد ترکیبی، به معلم کمک می کند تا نه تنها «چه چیزی» یاد گرفته شده، بلکه «چگونه» و «تا چه عمقی» یادگیری رخ داده است را نیز درک کند.

فصل ۵: تحلیل آزمون های کتبی – فراتر از نمره خام

پس از اجرای آزمون و جمع آوری نمرات خام، کار معلم به پایان نمی رسد، بلکه مرحله ای حیاتی تر آغاز می شود: تحلیل آزمون ها. این فصل از کتاب بر اهمیت تحلیل نتایج آزمون برای بهبود فرآیندهای آموزشی تأکید دارد. نمره خام به تنهایی اطلاعات محدودی به ما می دهد؛ این تحلیل است که به ما کمک می کند تا بفهمیم این نمرات چه معنایی دارند و چگونه می توان از آن ها برای ارتقاء کیفیت تدریس و یادگیری استفاده کرد.

یکی از ابزارهای مهم در این تحلیل، جدول توصیفی و شاخص های آماری مرتبط است. این جداول می توانند اطلاعاتی نظیر میانگین نمرات، انحراف معیار، فراوانی پاسخ ها و … را در اختیار قرار دهند که به معلم دیدی کلی از عملکرد کلاس می دهد. این اطلاعات برای شناسایی سؤالاتی که بیش از حد آسان یا دشوار بوده اند، یا مفاهیمی که دانش آموزان در آن ها مشکل داشته اند، ضروری است.

یکی از ویژگی های مهم یک آزمون خوب، «تمایزدهندگی» آن است. این مفهوم به توانایی آزمون در تمیز دادن دانش آموزان قوی از ضعیف اشاره دارد. آزمونی که همه دانش آموزان در آن نمره یکسانی بگیرند (چه بالا و چه پایین)، آزمون تمایزدهنده ای نیست و نمی تواند تفاوت های واقعی در یادگیری را منعکس کند. کتاب راهکارهایی برای افزایش تمایزدهندگی سؤالات و آزمون ها ارائه می دهد.

در این فصل همچنین به دو رویکرد مهم در ارزشیابی، یعنی آزمون های هنجاری (Norm-referenced) و ملاکی (Criterion-referenced) پرداخته می شود. آزمون های هنجاری عملکرد یک دانش آموز را با عملکرد گروهی از دانش آموزان دیگر (گروه هنجار) مقایسه می کنند (مانند رتبه بندی در کنکور). در مقابل، آزمون های ملاکی عملکرد دانش آموز را در مقایسه با یک ملاک یا استاندارد از پیش تعیین شده می سنجند (مانند توانایی حل ۸۰٪ مسائل مربوط به یک مبحث). درک تفاوت ها و کاربردهای هر یک از این رویکردها برای انتخاب روش تحلیل مناسب و تفسیر صحیح نتایج، حیاتی است.

«نمره خام تنها یک نقطه است؛ تحلیل آن است که نقشه راه یادگیری را ترسیم می کند.»

نهایتاً، نویسندگان در صورت وجود جزئیات کافی در کتاب، به «مدل راش» نیز اشاره می کنند. مدل راش یک مدل روان سنجی پیشرفته است که به تحلیل دقیق تر اقلام آزمون و توانایی آزمون شوندگان می پردازد. این مدل می تواند به ساخت آزمون های دقیق تر و عینی تر کمک کند و به پژوهشگران و طراحان آزمون ابزاری قدرتمند برای اعتباریابی و بهبود ابزارهای سنجش ارائه دهد.

فصل ۶: ارزشیابی کیفی – درک عمیق تر از یادگیری

در کنار ارزشیابی کمی که بر اعداد و ارقام متمرکز است، فصل ششم کتاب به بُعد دیگری از سنجش، یعنی «ارزشیابی کیفی-توصیفی» می پردازد. این نوع ارزشیابی، برخلاف همتای کمی خود، به دنبال درک عمیق تر از فرآیند و کیفیت یادگیری است و نه صرفاً نتیجه نهایی. می توان آن را به تماشای یک فیلم کامل به جای دیدن تنها یک عکس از آن تشبیه کرد.

ارزشیابی کیفی بر توصیف دقیق عملکرد، ارائه بازخوردهای غنی و سازنده، و حمایت از رشد همه جانبه دانش آموز تأکید دارد. هدف اصلی آن، شناسایی چگونگی یادگیری، تفکر و تعامل دانش آموز با محتوا و محیط آموزشی است. این رویکرد، به معلم کمک می کند تا نه تنها بداند دانش آموز چه چیزی را می داند، بلکه چگونه به آن رسیده و چه چالش هایی را پشت سر گذاشته است.

مراحل اجرایی ارزشیابی کیفی نیز به شکلی نظام مند و مرحله ای دنبال می شوند:

1. شناخت اهداف و انتظارات آموزشی: اولین قدم این است که معلم بداند دقیقاً چه چیزی را قرار است ارزیابی کند و چه انتظاراتی از دانش آموزان دارد. این اهداف باید روشن و قابل مشاهده باشند.
2. جمع آوری اطلاعات: این مرحله قلب ارزشیابی کیفی است. ابزارهای متنوعی برای جمع آوری اطلاعات به کار گرفته می شوند:
   • انواع مشاهده: معلم می تواند رفتار، تعاملات و نحوه حل مسئله دانش آموز را در موقعیت های مختلف مشاهده کند. روش های ثبت مشاهدات، مانند چک لیست ها و روایت های توصیفی، به معلم کمک می کنند تا اطلاعات را به صورت منظم ثبت کند.
   • پوشه کار (Portfolio): یکی از قدرتمندترین ابزارهای ارزشیابی کیفی، پوشه کار است. این پوشه شامل مجموعه ای از آثار دانش آموز (نقاشی، نوشته، پروژه ها، برگه های تمرین و…) در طول یک دوره زمانی است که رشد و پیشرفت او را نشان می دهد. کتاب به انواع پوشه کار و معیارهای ارزشیابی آن می پردازد.
   • مصاحبه و سایر روش های کیفی: گفتگوهای هدفمند با دانش آموزان، پرسش از آن ها درباره فرآیند تفکرشان، و استفاده از مقیاس های رتبه بندی کیفی از دیگر روش های مؤثر هستند.
3. تحلیل و تفسیر: پس از جمع آوری اطلاعات، نوبت به استخراج معنی از داده های کیفی می رسد. این مرحله نیازمند تحلیل دقیق مشاهدات، بررسی آثار دانش آموز، و جستجو برای الگوها و روندهای یادگیری است.
4. بازخورد مؤثر: مهم ترین خروجی ارزشیابی کیفی، ارائه بازخورد سازنده است. بازخورد باید به موقع، خاص، قابل فهم، و عمل گرایانه باشد تا دانش آموز بتواند از آن برای بهبود عملکرد خود استفاده کند. کتاب انواع بازخورد (توصیفی، انگیزشی، تصحیحی) را بررسی می کند و بر اهمیت ایجاد حس رشد و توانمندی در دانش آموز تأکید دارد.

ارزشیابی کیفی به معلم دیدی جامع و انسانی از فرآیند یادگیری می دهد و زمینه را برای حمایت همه جانبه از دانش آموز فراهم می آورد.

فصل ۷: تفاوت های فردی و ارزشیابی – نگاهی به سوی عدالت و دقت

هیچ دو انسانی کاملاً شبیه به هم نیستند و این تفاوت ها در محیط آموزشی نیز به وضوح دیده می شود. فصل هفتم کتاب، نگاهی عمیق به تأثیر «تفاوت های فردی» بر فرآیند ارزشیابی می اندازد؛ نه تنها تفاوت های فردی در میان دانش آموزان، بلکه تفاوت های موجود در میان خود ارزشیاب ها (معلمان) نیز مورد بررسی قرار می گیرد. این بخش از کتاب، ما را به سفری دعوت می کند تا چگونه این تفاوت ها می توانند بر دقت و عدالت در سنجش تأثیر بگذارند و چگونه می توان برای رسیدن به هماهنگی و عینیت بیشتر تلاش کرد.

یکی از نکات کلیدی، تأثیر تفاوت های فردی ارزشیاب ها بر نتایج ارزشیابی است. هر معلم، با پیش زمینه ها، تجربیات، انتظارات، و حتی سوگیری های شخصی خود وارد فرآیند ارزشیابی می شود. این عوامل می توانند به صورت ناخودآگاه بر نحوه نمره گذاری یا تفسیر عملکرد دانش آموزان تأثیر بگذارند. برای مثال، یک معلم ممکن است ناخودآگاه به دانش آموزانی که رفتار بهتری دارند، نمرات بالاتری بدهد، یا تحت تأثیر «هاله اثر» قرار گیرد که بر اساس آن، یک ویژگی مثبت یا منفی کلی دانش آموز، سایر جنبه های عملکرد او را نیز تحت الشعاع قرار می دهد.

کتاب همچنین به بررسی تفاوت ها در موقعیت های واقعی و ساختگی می پردازد. ارزشیابی در موقعیت های طبیعی کلاس درس (واقعی) با ارزشیابی در موقعیت های آزمایشگاهی یا استاندارد شده (ساختگی) متفاوت است و هر کدام چالش ها و ملاحظات خاص خود را دارند.

علل وجود تفاوت های فردی در ارزشیابی متنوع هستند. عواملی مانند انتظارات معلم از دانش آموزان (که گاهی به «اثر پیگمالیون» یا انتظارات خودبرآورده شونده منجر می شود)، خطاهای شناختی (مانند خطای سخت گیری یا ارفاق، خطای گرایش به مرکز، یا خطای اخیر بودن) همگی می توانند دقت ارزشیابی را تحت تأثیر قرار دهند.

راهکارهایی برای همسان سازی و تلاش برای ایجاد هماهنگی شناختی در ارزشیابی نیز در این فصل ارائه می شود. این راهکارها شامل برگزاری جلسات آموزشی برای معلمان، تدوین چک لیست ها و ملاک های روشن برای نمره گذاری، استفاده از چندین ارزشیاب، و افزایش آگاهی معلمان نسبت به سوگیری های احتمالی خود است. هدف نهایی، کاهش سوگیری و افزایش عینیت در ارزشیابی است تا نتایج به دست آمده، تصویری واقعی تر از توانایی ها و پیشرفت دانش آموزان ارائه دهند.

«ارزشیابی عادلانه و دقیق، پلی است میان توانایی های پنهان دانش آموز و شکوفایی آن ها.»

این فصل به ما یادآوری می کند که ارزشیابی فراتر از یک تکنیک خشک است؛ این فرآیند با انسان ها سروکار دارد و درک تفاوت های فردی، کلید دستیابی به عدالت و بهره وری بیشتر در آموزش است. در پایان این سفر، با دیدی جامع تر و ابزارهایی قوی تر، آماده به کارگیری اصول ارزشیابی در دنیای واقعی آموزش خواهیم بود.

نتیجه گیری: جمع بندی و چشم انداز آینده ارزشیابی

کتاب «تکنیک های ارزشیابی پیشرفت تحصیلی» اثر دکتر نقی کمالی و حسن ملکی، بی شک یک مرجع اساسی برای هر فردی است که در عرصه آموزش و پرورش فعالیت می کند یا به آن علاقه مند است. این اثر با ارائه تحلیلی عمیق و کاربردی از مفاهیم و روش های سنجش، اندازه گیری و ارزشیابی، نقش پررنگی در ارتقاء دانش و مهارت های فعالان این حوزه ایفا می کند.

در طول این مقاله، به خلاصه ای از فصول هفت گانه این کتاب ارزشمند پرداختیم. از تمایز بنیادی میان اندازه گیری و ارزشیابی، تا آشنایی با ابزارهای گوناگون سنجش؛ از اهمیت ارزیابی کمی و تکنیک های ساخت آزمون های مؤثر، تا رویکرد عمیق و توصیفی ارزشیابی کیفی و نهایتاً، چالش های تفاوت های فردی و نقش آن در دستیابی به عدالت در سنجش. هر فصل از این کتاب، قطعه ای از پازل بزرگ ارزشیابی را کامل می کند و دیدی جامع و منسجم از این فرآیند پیچیده ارائه می دهد.

مهم ترین پیام کتاب، اهمیت یک رویکرد جامع، متوازن و هدفمند به ارزشیابی است. ارزشیابی نباید صرفاً به عنوان یک ابزار برای نمره دهی یا طبقه بندی دانش آموزان تلقی شود، بلکه باید به عنوان یک موتور محرک برای بهبود مستمر کیفیت آموزش و یادگیری مورد استفاده قرار گیرد. این فرآیند، نه تنها به معلمان کمک می کند تا نقاط قوت و ضعف روش های تدریس خود را بشناسند، بلکه به دانش آموزان نیز بازخوردهای سازنده ارائه می دهد که مسیر رشد و توسعه آن ها را هموار می سازد.

در نهایت، این اثر گران بها ما را تشویق می کند تا ارزشیابی را نه به عنوان یک مانع، بلکه به عنوان یک فرصت برای خلق فضایی آموزشی پویا و کارآمد ببینیم. مطالعه عمیق تر این کتاب و به کارگیری تکنیک ها و اصول مطرح شده در آن در عمل، می تواند گام مؤثری در جهت حرفه ای تر شدن معلمان، دانشجویان علوم تربیتی، و پژوهشگران این حوزه باشد و به ارتقاء چشم انداز کلی نظام آموزشی کشور کمک شایانی کند. امید است که این خلاصه، الهام بخش شما برای برداشتن گام های بعدی در این مسیر باشد.