چند نمونه مراعات نظیر

مراعات نظیر، که به آن تناسب یا همبستگی نیز گفته می شود، آرائه ای ادبی است که در آن کلماتی در یک متن یا شعر به کار می روند که با هم ارتباط معنایی و منطقی دارند. این ارتباط می تواند از جنس هم خانواده بودن، همراهی دائمی، یا حتی تشبیه باشد. این آرایه به کلام زیبایی و عمق خاصی می بخشد.

سفر در دنیای پهناور ادبیات فارسی، همیشه تجربه ای دلنشین و سرشار از کشف زیبایی هاست. در این مسیر پربار، آرایه های ادبی همچون ستارگانی درخشان، راهنمای ما برای درک لایه های پنهان معنا و لذت بردن از هنر کلام می شوند. یکی از این ستارگان، آرایه «مراعات نظیر» است؛ آرائه ای که با چینش هوشمندانه کلمات، همچون نخ تسبیحی که دانه های هم جنس را کنار هم می آورد، هارمونی و انسجامی بی بدیل در شعر و نثر پدیدار می سازد.

این آرایه، فراتر از یک تکنیک ساده، راهی است برای بیان مفاهیم گسترده در قالب کلماتی محدود و ایجاد تصویری کامل و یکپارچه در ذهن خواننده. تصور کنید بدون مراعات نظیر، شاعر چگونه می توانست در چند کلمه، دنیایی از ارتباطات و تناسبات را پیش چشم شما بیاورد؟ این آرایه نه تنها به لطافت و زیبایی کلام می افزاید، بلکه به آن عمق و ایجاز خاصی می بخشد که در ماندگاری اثر در ذهن مخاطب، نقشی اساسی دارد. با این راهنمای جامع، قدم به قدم همراه می شویم تا اسرار مراعات نظیر را کشف کنیم و توانایی تشخیص آن را در متون ادبی خود تقویت کنیم.

مراعات نظیر چیست؟ ریشه ها و تعاریف

مراعات نظیر، در لغت به معنای «رعایت مانندها» و «مشابهت ها» است. در اصطلاح علم بدیع و آرایه های ادبی، این آرایه زمانی پدید می آید که نویسنده یا شاعر، چند کلمه را در یک بیت، مصرع، جمله یا عبارت کنار هم می آورد که این کلمات از نظر معنایی و مفهومی، با یکدیگر ارتباط و تناسبی منطقی دارند. این تناسب می تواند به شکل های مختلفی بروز کند، اما هسته اصلی آن، وجود یک همبستگی درونی میان واژگان است. از دیرباز، اساتید بلاغت و سخن سنجان فارسی به این آرایه توجه ویژه ای داشته اند و آن را از ظرایف و زیبایی های کلام شمرده اند که به سخن جلا و جلوه ای خاص می بخشد.

این صنعت ادبی، با نام های دیگری همچون تناسب، مؤاخات، توفیق، تلفیق و ائتلاف نیز شناخته می شود. البته در کاربرد امروزی و در میان علاقه مندان به ادبیات، واژه های «مراعات نظیر» و «تناسب» از بقیه رایج تر و آشناتر به گوش می رسند. نکته کلیدی در درک مراعات نظیر این است که این تناسب واژگان، می تواند از جنس های متفاوتی باشد: گاهی کلمات هم جنس هستند، یعنی به یک خانواده یا مجموعه تعلق دارند؛ گاهی همراه و ملازم یکدیگر، به این معنا که در کنار هم و در یک بستر خاص معنا می یابند؛ و گاهی نیز از طریق تشبیه و مشابهت به هم مرتبط می شوند و با ایجاد یک تصویر ذهنی، تناسبی عمیق تر را القا می کنند.

مراعات نظیر، هنرمندی در کنار هم نهادن کلماتی است که همچون اعضای یک خانواده، به هم پیوسته اند و معنای یکپارچه می سازند.

چرا شاعران و نویسندگان از مراعات نظیر استفاده می کنند؟

استفاده از آرایه مراعات نظیر در ادبیات فارسی، صرفاً یک بازی با کلمات نیست؛ بلکه کاربردهای عمیق تر و زیبایی شناختی وسیعی دارد که به غنای متن و تأثیرگذاری آن بر مخاطب می افزاید. شاعران و نویسندگان برجسته، با آگاهی از قدرت این آرایه، آن را به ابزاری قدرتمند برای رسیدن به اهداف هنری خود تبدیل کرده اند:

• افزایش زیبایی و لطافت کلام: چینش کلمات متناسب در کنار هم، آهنگی دلنشین و لحنی گوش نواز ایجاد می کند که به زیبایی ظاهری و درونی اثر می افزاید. این هم نشینی، حس هماهنگی را در خواننده برمی انگیزد و او را به کشف هارمونی پنهان در کلام دعوت می کند.
• ایجاد عمق معنایی و ایجاز در سخن: مراعات نظیر به نویسنده امکان می دهد تا با حداقل کلمات، حداکثر مفهوم را انتقال دهد. به جای توضیح طولانی یک صحنه یا یک ایده، با آوردن چند کلمه مرتبط، تصویری جامع و کامل در ذهن مخاطب شکل می گیرد و به این ترتیب، ایجاز معنایی به دست می آید که از ویژگی های برجسته کلام بلیغ است.
• تأثیرگذاری بیشتر بر مخاطب و ماندگاری: وقتی کلمات به شکلی منطقی و هماهنگ در کنار هم قرار می گیرند، درک آن ها برای خواننده آسان تر شده و تأثیرگذاری پیام افزایش می یابد. این آرایه به ماندگاری شعر یا نثر در ذهن کمک می کند، زیرا ارتباطات بین کلمات، به حافظه بصری و معنایی یاری می رساند.
• تقویت ارتباط و همبستگی معنایی بین واژه ها: مراعات نظیر، روابط پنهان میان پدیده ها و مفاهیم را آشکار می سازد و به خواننده کمک می کند تا به ارتباطات عمیق تری در متن پی ببرد. این امر به ایجاد یک شبکه معنایی منسجم در اثر کمک می کند و به خواننده دیدی کلی نگر از موضوع می دهد.

انواع مراعات نظیر با مثال های متنوع و تشریحی

مراعات نظیر تنها یک نوع نیست و بسته به نوع ارتباطی که میان واژگان وجود دارد، به دسته های مختلفی تقسیم می شود. در ادامه، با انواع اصلی این آرایه آشنا می شویم و برای هر دسته، مثال هایی دلنشین و کاربردی از گنجینه ادبیات فارسی ارائه خواهیم کرد تا درک این مفاهیم عمیق تر و ملموس تر شود.

مراعات نظیر از نوع هم جنس (اجزا و اعضای یک مجموعه)

این نوع مراعات نظیر زمانی اتفاق می افتد که کلماتی در کنار هم قرار می گیرند که همگی از یک جنس، یک مجموعه یا یک دسته مشخص هستند و می توان آن ها را اجزای یک کل بزرگ تر دانست. این کلمات ممکن است اعضای بدن، عناصر طبیعی، ابزارهای یک حرفه، یا هر گروه منطقی دیگری باشند.

1. مثال ۱ (اعضای بدن):

   شبی در بیابان مکه از بی خوابی، پای رفتنم نماند. سر بنهادم و شتربان را گفتم دست از من بدار. (سعدی)

   در این جمله از گلستان سعدی، کلمات «پای»، «سر» و «دست» همگی از اعضای بدن انسان هستند و از این رو با یکدیگر مراعات نظیر از نوع هم جنس را تشکیل داده اند. این هم نشینی، علاوه بر زیبایی، تصویری ملموس از خستگی و ناتوانی را به خواننده منتقل می کند.

2. مثال ۲ (عناصر طبیعت):

   ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند / تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری (سعدی)

   در این بیت مشهور از سعدی، واژگان «ابر»، «باد»، «مه»، «خورشید» و «فلک» همگی از عناصر و پدیده های طبیعت هستند. این مجموعه کلمات، تلاشی هماهنگ و پیوسته را برای رسیدن به یک هدف والا (روزی انسان) به تصویر می کشند و مراعات نظیر زیبایی آفریده اند که نشان دهنده عظمت خلقت است.

3. مثال ۳ (گل ها و گیاهان):

   بنفشه و گل و نسرین و سُنبل اندر باغ / به صلح باید بودن چو دوستان، نه به کین (فرخی سیستانی)

   این بیت فرخی سیستانی، مجموعه ای از زیباترین گل ها و گیاهان را در کنار هم آورده است: «بنفشه»، «گل»، «نسرین» و «سنبل». این کلمات هم جنس، تصویری رنگارنگ و دلنشین از یک باغ پر از گل را در ذهن ترسیم می کنند و حس شادابی و طراوت را القا می کنند.

4. مثال ۴ (حیوانات):

   به شهر تو شیر و نهنگ و پلنگ / سوار اندر آیند هر سه به جنگ؟ (فردوسی)

   فردوسی، شاعر حماسه سرا، در این بیت از «شیر»، «نهنگ» و «پلنگ» که همگی حیوانات درنده و قدرتمند هستند، بهره برده تا تصویری از نبرد و قدرت بیافریند. این هم نشینی، تداعی گر خوی وحشی و نیرومندی است و به مخاطب حس ترس یا هیبت را منتقل می کند.

5. مثال ۵ (ابزار یک حرفه یا بازی):

   از اسب پیاده شو، بر نَطع زمین رخ نِه / زیر پیِ پیلش بین شَهمات شده نُعمان (خاقانی)

   در این بیت از خاقانی، واژه های «اسب»، «پیاده»، «نطع»، «رخ»، «پیل» و «شهمات» همگی از اصطلاحات و مهره های بازی شطرنج هستند. این مثال، نشان می دهد که مراعات نظیر می تواند در زمینه های تخصصی تر نیز به کار رود و زیبایی خاصی به کلام ببخشد و فضای فکری خاصی را تداعی کند.

6. مثال ۶ (فصل ها و زمان ها):

   بهار آمد و تابستان به دنبالش، پاییز با برگ های زرین رسید و زمستان با برف و سرما.

   در این جمله، کلمات «بهار»، «تابستان»، «پاییز» و «زمستان» همگی نام فصل های سال هستند. این واژگان که اجزای یک چرخه زمانی مشخص را تشکیل می دهند، به وضوح مراعات نظیر از نوع هم جنس را نشان می دهند. این نوع مراعات نظیر، در بسیاری از متون و اشعار فارسی برای به تصویر کشیدن گذر زمان و تغییرات فصلی به کار می رود و حس حرکت و تحول را القا می کند.

مراعات نظیر از نوع ملازمت و تضمن (همراهی و وابستگی)

در این نوع مراعات نظیر، کلمات لزوماً هم جنس نیستند، اما در یک زمینه خاص، اغلب با هم می آیند یا ارتباطی نزدیک و منطقی با یکدیگر دارند. این ارتباط می تواند بر اساس علت و معلول، همراهی همیشگی، یا وابستگی مفهومی باشد.

1. مثال ۱ (عاشق و معشوق یا پدیده های وابسته):

   سوز شمع و آه پروانه در این بزم کجاست / تا خبر بر دل عشاق برد از غم ما

   ارتباط میان «شمع» و «پروانه» در ادبیات فارسی، مثالی بارز از ملازمت است. پروانه همیشه گرد شمع می گردد و از آن نور می گیرد، و شمع نیز با سوختن خود، وجود پروانه را رقم می زند. این دو کلمه، نمادی از عشق سوزان و فناپذیری در ادبیات هستند که به زیبایی در کنار هم قرار گرفته اند.

2. مثال ۲ (شخصیت های داستانی):

   سخن از مجنون و لیلی بود، از شیرین و فرهاد، حکایت عشق های ناکام.

   در ادبیات و فرهنگ فارسی، زوج های عاشق «مجنون و لیلی» و «شیرین و فرهاد» همواره در کنار یکدیگر ذکر می شوند و یادآور داستان های عاشقانه ای هستند که در ذهن مردم ریشه دوانده اند. آوردن نام یکی، دیگری را به ذهن متبادر می سازد و حس آشنایی و خاطره انگیزی را ایجاد می کند.

3. مثال ۳ (ابزار و عمل/مکان مرتبط):

   مزرع سبز فلک دیدم و داس مهِ نو / یادم از کِشتۀ خویش آمد و هنگام درو (حافظ)

   در این بیت جاودانه حافظ، «مزرع» (زمین کشاورزی)، «داس» (ابزار درو)، «کِشته» (محصول) و «درو» (عمل برداشت) همگی با یکدیگر رابطه ای تنگاتنگ دارند. این کلمات، فضایی کامل از کشاورزی و چرخه حیات را در ذهن ایجاد می کنند و با هم، معنای یکپارچه ای از تلاش و نتیجه را به همراه دارند.

4. مثال ۴ (اجزای یک عمل یا مفهوم مذهبی):

   من مسلمانم، قبله ام یک گل سرخ / جانمازم چشمه، مُهرم نور / دشت سجادۀ من (سهراب سپهری)

   سهراب سپهری در این شعر زیبا، کلماتی چون «مسلمان»، «قبله»، «جانماز»، «مُهر» و «سجاده» را که همگی با مفهوم عبادت و دین اسلام ملازمت دارند، در کنار هم آورده و تصویری شاعرانه از ایمان و ارتباط با طبیعت خلق کرده است. همچنین میان «گل سرخ»، «چشمه» و «دشت» نیز تناسب وجود دارد که عناصر طبیعت را به فضای مذهبی پیوند می زند.

5. مثال ۵ (ابزار جنگ):

   شمشیر را از نیام کشید و با سپر به میدان نبرد رفت.

   در این جمله، «شمشیر»، «نیام» (غلاف شمشیر)، «سپر» و «نبرد» همگی کلماتی هستند که با مفهوم جنگ و مبارزه ملازمت دارند. شمشیر در نیام نگهداری می شود و سپر برای دفاع در نبرد به کار می رود. این هم نشینی، فضایی رزمی و حماسی را ایجاد می کند و از مصادیق مراعات نظیر از نوع ملازمت و تضمن است.

مراعات نظیر از نوع تشبیه و مشابهت (نمادین)

این نوع مراعات نظیر کمتر آشکار است و بر اساس تشبیه ها و استعاره های رایج در ادبیات شکل می گیرد. کلماتی که به خاطر تشبیه های متداول، به مرور زمان با یکدیگر ارتباط معنایی خاصی پیدا کرده اند و اغلب به جای یکدیگر یا در کنار هم برای بیان ویژگی خاصی به کار می روند، در این دسته قرار می گیرند.

1. مثال ۱ (قد و قامت):

   ای سرو قد لاله رخ عبهر چشم! (خواجوی کرمانی)

   در ادبیات فارسی، «سرو» نماد قامت بلند و موزون است. بنابراین، وقتی «سرو» و «قد» در کنار هم می آیند، مراعات نظیر از نوع تشبیه و مشابهت را پدید می آورند. اینجا «لاله» نیز که به رخ و گونه تشبیه می شود، همین ارتباط را با زیبایی صورت ایجاد می کند و حس جمال و لطافت را در ذهن می پروراند.

2. مثال ۲ (دهان و لب):

   غنچه تبسم نماید و لب خنده کند

   «غنچه» در ادبیات اغلب به «لب» تشبیه می شود؛ هم به دلیل شکل ظاهری بسته و هم به خاطر تداعی باز شدن و خنده. در این مثال، حضور همزمان «غنچه» و «لب» آرایه مراعات نظیر را ایجاد کرده است، زیرا یکی نماد و مشبه به دیگری است و تصویری لطیف و پراحساس از لبخند را تداعی می کند.

3. مثال ۳ (رخ و صورت):

   ماه رخسارت بر من تابان شد و خورشید جمالت مرا بی تاب کرد.

   در ادبیات فارسی، «ماه» و «خورشید» اغلب برای تشبیه به زیبایی و روشنایی چهره محبوب به کار می روند. وقتی «ماه» و «خورشید» در کنار کلماتی مانند «رخسار» و «جمال» می آیند، ارتباطی تشبیهی و نمادین را شکل می دهند که نمونه ای از مراعات نظیر از نوع تشبیه و مشابهت است. این کلمات در کنار هم، تصویری از اوج زیبایی را به نمایش می گذارند و به ستایش زیبایی معشوق می پردازند.

تفاوت مراعات نظیر و تناسب: ابهام زدایی کامل

یکی از سؤالات رایج در زمینه آرایه های ادبی، تفاوت میان «مراعات نظیر» و «تناسب» است. برخی از نظریه پردازان ادبی این دو اصطلاح را مترادف و یکسان می دانند، در حالی که برخی دیگر معتقدند تفاوت های ظریفی میان آن ها وجود دارد که توجه به آن ها می تواند به درک عمیق تر هر دو آرایه کمک کند.

از دیدگاهی که این دو را متفاوت می داند، تناسب یک مفهوم کلی تر و گسترده تر است که شامل هرگونه ارتباط معنایی بین کلمات می شود، حتی اگر این ارتباط بسیار ساده و آشکار باشد. برای مثال، کلماتی مانند «شب» و «روز» که تضاد معنایی دارند، می توانند نوعی تناسب را ایجاد کنند. این تناسب لزوماً به دنبال ایجاد زیبایی هنری پیچیده ای نیست، بلکه صرفاً به وجود ارتباط معنایی اشاره دارد و ممکن است در کلام عادی و غیرادبی نیز مشاهده شود.

در مقابل، مراعات نظیر معمولاً به تناسبی هنرمندانه تر، ظریف تر و گاهی پیچیده تر اشاره دارد که هدف اصلی آن، افزایش زیبایی، لطافت و ایجاز کلام است. در مراعات نظیر، واژگان به گونه ای انتخاب می شوند که علاوه بر ارتباط معنایی، حس یکپارچگی و هارمونی را در ذهن خواننده ایجاد کنند و او را به کشف لایه های معنایی جدید دعوت کنند. این آرایه بیش از صرف ارتباط معنایی، به دنبال خلق ارزش های زیبایی شناختی و تأثیرگذاری هنری بر مخاطب است.

برای روشن شدن این تفاوت، به این مثال دقت کنید:

اگر بگوییم: امروز هوا سرد است و گرم شدن آن زمان بر است. در اینجا میان «سرد» و «گرم» نوعی تناسب (تضاد) وجود دارد، اما شاید نتوان آن را مراعات نظیر به معنای هنری و زیبایی شناختی دانست، چرا که صرفاً یک توصیف ساده و بدون چاشنی هنری است.

اما اگر بگوییم: شب از راه رسید و ستاره ها چون نگین بر کهکشان درخشیدند و مهتاب نقره ای بر زمین افشاند. در اینجا میان «شب»، «ستاره»، «کهکشان» و «مهتاب» نه تنها تناسبی آشکار وجود دارد، بلکه این کلمات با چینشی هنرمندانه، تصویری کامل و زیبا از آسمان شب را ترسیم کرده اند که فراتر از یک تناسب ساده است و مصداق بارز مراعات نظیر محسوب می شود، زیرا هدف شاعر، خلق زیبایی و ایجاز بوده است.

بنابراین، می توان گفت هر مراعات نظیری یک تناسب است، اما هر تناسبی لزوماً مراعات نظیر نیست. مراعات نظیر نوع خاصی از تناسب است که با هدف زیبایی بخشی و عمق بخشیدن به کلام به کار می رود و در ادبیات، جایگاهی ویژه دارد.

تمرین های تشخیصی برای تقویت مهارت شما + پاسخ تشریحی و کامل

اکنون که با مفهوم مراعات نظیر و انواع آن آشنا شدیم، زمان آن رسیده است که دانش خود را محک بزنیم و مهارت تشخیص این آرایه زیبا را تقویت کنیم. در ادامه، چند تمرین متنوع از شعر و نثر فارسی ارائه شده است. پیشنهاد می شود ابتدا خودتان پاسخ دهید، سپس به قسمت پاسخ های تشریحی مراجعه کنید.

تمرین ۱: یافتن کلمات متناسب در شعر

در بیت زیر، کلمات متناسبی که آرایه مراعات نظیر را ایجاد کرده اند، کدامند؟

«مزرع سبز فلک دیدم و داس مهِ نو / یادم از کِشتۀ خویش آمد و هنگام درو» (حافظ)

پاسخ تشریحی:

در این بیت، کلمات «مزرع»، «داس»، «کشته» و «درو» همگی با مفهوم کشاورزی و برداشت محصول مرتبط هستند. «مزرع» به معنی زمین کشاورزی است، «داس» ابزار درو کردن است، «کشته» به محصول کاشته شده اشاره دارد و «درو» نیز عمل برداشت محصول است. این چهار کلمه، فضایی یکپارچه از فعالیت کشاورزی را تداعی می کنند و به همین دلیل آرایه مراعات نظیر را ساخته اند. این انتخاب هوشمندانه کلمات، به ایجاز معنایی بیت کمک شایانی کرده است.

تمرین ۲: تشخیص مراعات نظیر در جمله

در کدام یک از جملات زیر، آرایه مراعات نظیر وجود دارد؟

1. او به سرعت از خانه به مدرسه رفت.
2. پزشک با ابزار جراحی به معاینه بیمار پرداخت.
3. شب و روز در پی کار بود.

پاسخ تشریحی:

گزینه B صحیح است. در این جمله، کلمات «پزشک»، «ابزار جراحی» و «بیمار» همگی در زمینه پزشکی و عمل جراحی با یکدیگر ارتباط معنایی و ملازمت دارند. پزشک از ابزار جراحی برای معاینه یا درمان بیمار استفاده می کند. این هم نشینی کلمات، یک محیط یا حرفه مشخص را به ذهن متبادر می سازد. در گزینه A «خانه» و «مدرسه» تناسب مکانی دارند، اما از نوع مراعات نظیر هنری نیست. در گزینه C «شب» و «روز» تضاد هستند که می توانند تناسب باشند، اما در این جمله خاص به معنای مراعات نظیر هنرمندانه نیستند.

تمرین ۳: یافتن کلمات هم جنس

در شعر زیر، کلمات «بنفشه»، «گل»، «نسرین» و «سنبل» چه نوع مراعات نظیری را ایجاد کرده اند؟

«بنفشه و گل و نسرین و سُنبل اندر باغ / به صلح باید بودن چو دوستان، نه به کین» (فرخی سیستانی)

پاسخ تشریحی:

کلمات «بنفشه»، «گل»، «نسرین» و «سنبل» همگی از انواع گل ها و گیاهان هستند و در یک دسته مشخص (دسته گل ها) قرار می گیرند. بنابراین، این کلمات آرایه مراعات نظیر از نوع هم جنس (اجزا و اعضای یک مجموعه) را تشکیل داده اند. این هم نشینی، تصویری زیبا و کامل از تنوع و هماهنگی گل ها در یک باغ را به ذهن می آورد و به خواننده کمک می کند تا فضای بهاری و دلنشین باغ را حس کند.

تمرین ۴: تشخیص آرایه در بیت حافظ

در بیت زیر، کدام واژگان با یکدیگر مراعات نظیر ایجاد کرده اند و از چه نوعی است؟

«ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند / تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری» (سعدی)

پاسخ تشریحی:

واژگان «ابر»، «باد»، «مه»، «خورشید» و «فلک» همگی از عناصر طبیعی و آسمانی هستند. این کلمات با یکدیگر مراعات نظیر از نوع هم جنس (اجزا و اعضای یک مجموعه) را پدید آورده اند، زیرا همگی اجزای سازنده طبیعت و جهان محسوب می شوند و در یک مجموعه کلی قرار می گیرند. این بیت به زیبایی کارکرد هماهنگ هستی را به تصویر می کشد و به مخاطب یادآور می شود که همه اجزای جهان برای هدف والایی در کارند.

تمرین ۵: مراعات نظیر در شعر معاصر

در قسمت زیر از شعر سهراب سپهری، مراعات نظیر در کدام کلمات دیده می شود؟

«من مسلمانم، / قبله ام یک گل سرخ / جانمازم چشمه، مُهرم نور / دشت سجادۀ من» (سهراب سپهری)

پاسخ تشریحی:

در این قطعه، دو دسته از کلمات با یکدیگر مراعات نظیر دارند:

1. دسته اول (مفاهیم مذهبی): کلمات «مسلمان»، «قبله»، «جانماز»، «مُهر» و «سجاده» همگی با اعمال عبادی و مفاهیم دین اسلام ملازمت دارند و مراعات نظیر از نوع ملازمت و تضمن را ساخته اند. این کلمات فضایی مذهبی را در ذهن خواننده ایجاد می کنند.
2. دسته دوم (عناصر طبیعت): کلمات «گل سرخ»، «چشمه» و «دشت» نیز با یکدیگر مراعات نظیر دارند، زیرا همگی از عناصر طبیعی هستند و در یک مجموعه قرار می گیرند. این مثال نشان می دهد که چگونه می توان از چندین مراعات نظیر در یک متن استفاده کرد و لایه های معنایی متعددی به آن بخشید.

تمرین ۶: مراعات نظیر در عبارت نثر

در عبارت زیر، آیا مراعات نظیر وجود دارد؟ اگر بله، کدام کلمات آن را می سازند؟

کتابخانه اش پر از کتاب های شعر، رمان، و مقالات علمی بود. او هر شب با یک قلم و دفتر کنار چراغ مطالعه می کرد.

پاسخ تشریحی:

بله، در این عبارت دو دسته مراعات نظیر وجود دارد:

1. دسته اول (انواع محتوا): کلمات «کتاب»، «شعر»، «رمان» و «مقالات» همگی از انواع محتواهای نوشتاری و چاپی هستند که در یک کتابخانه یافت می شوند. این دسته، مراعات نظیر از نوع هم جنس (اجزا و اعضای یک مجموعه) را می سازند و تنوع مطالعاتی فرد را نشان می دهند.
2. دسته دوم (ابزار مطالعه): کلمات «قلم»، «دفتر» و «چراغ» همگی از ابزارهای مورد نیاز برای مطالعه هستند. این ها با عمل «مطالعه کردن» و فضای «شب» ملازمت دارند و مراعات نظیر از نوع ملازمت و تضمن را تشکیل می دهند و فضایی آرام و فکری را تداعی می کنند.

تمرین ۷: مراعات نظیر از نوع تشبیه

در بیت زیر، مراعات نظیر از نوع تشبیه و مشابهت را تشخیص دهید:

«ای سرو قد لاله رخ عبهر چشم!» (خواجوی کرمانی)

پاسخ تشریحی:

در این بیت، کلمات «سرو» و «قد» با یکدیگر مراعات نظیر از نوع تشبیه و مشابهت را ایجاد کرده اند. «سرو» به خاطر قامت بلند و راستش، همواره در ادبیات فارسی نماد قد و قامت موزون و کشیده بوده است. همچنین «لاله» نیز که به سرخی گونه تشبیه می شود، با مفهوم زیبایی صورت مرتبط است و این ارتباطات زیبایی شناختی، آرایه را کامل می کنند.

تمرین ۸: تشخیص مراعات نظیر پنهان

در کدام گزینه آرایه مراعات نظیر وجود ندارد؟

1. تو قد بینی و مجنون جلوهٔ ناز / تو چشم و او نگاه ناوک انداز (سعدی)
2. هر چه زان تلخ تر بخواهد گفت / گو بگو از لب شکر بارش
3. پرنده بر شاخه نشست و آواز خواند.
4. عاشق بی قرار در پی معشوق از کوچه و بازار می گذشت.

پاسخ تشریحی:

گزینه C صحیح است. در این جمله، «پرنده»، «شاخه» و «آواز خواند» هرچند با هم ارتباط منطقی دارند، اما این ارتباط به قدری ساده و پیش پا افتاده است که معمولاً به عنوان یک آرایه ادبی هنری (مراعات نظیر) در نظر گرفته نمی شود، بلکه صرفاً بیان یک اتفاق معمولی است. در سایر گزینه ها، ارتباطات عمیق تر و هنرمندانه تر است: در A بین «قد» و «چشم» و «نگاه»، نوعی تناسب اعضای بدن و حس بینایی وجود دارد که به زیبایی معشوق اشاره دارد. در B بین «تلخ» و «شکر» تضاد و همچنین بین «لب» و «شکر» (شکرلب) مراعات نظیر تشبیهی وجود دارد که شیرینی کلام را می رساند. در D بین «عاشق»، «معشوق»، «کوچه» و «بازار» نوعی ملازمت و هم نشینی داستانی وجود دارد که فضای عشق و جستجو را تداعی می کند.

تمرین ۹: مراعات نظیر در ضرب المثل

در کدام یک از ضرب المثل های زیر، آرایه مراعات نظیر به کار رفته است؟

1. «هر گردی گردو نیست.»
2. «نابرده رنج، گنج میسر نمی شود.»
3. «آش نخورده و دهان سوخته.»
4. «سنگ بزرگ نشانه نزدن است.»

پاسخ تشریحی:

گزینه C صحیح است. در این ضرب المثل، کلمات «آش» و «دهان» با یکدیگر ملازمت دارند. آش خورده می شود و دهان می تواند از آن بسوزد. این هم نشینی، تداعی کننده یک موقعیت خاص (تجربه ناخواسته یک اتفاق بد بدون انجام عمل اصلی) است و مراعات نظیر را می سازد. این آرایه در ضرب المثل به ایجاز و تأثیرگذاری کلام کمک می کند. در سایر گزینه ها چنین همبستگی کلامی هنرمندانه ای وجود ندارد که بتوان آن را مراعات نظیر دانست.

تمرین ۱۰: تشخیص مراعات نظیر در متن

در عبارت زیر، سه کلمه با هم مراعات نظیر دارند. آن ها را پیدا کنید.

با طلوع آفتاب، لاله ها سر از خاک برآوردند و بلبل با نغمه ای دلنشین، بیدارباش طبیعت را اعلام کرد.

پاسخ تشریحی:

در این عبارت، کلمات «لاله»، «بلبل» و «نغمه» با یکدیگر مراعات نظیر از نوع ملازمت و تضمن و هم جنس را دارند. «لاله» (گل) و «بلبل» (پرنده) در فضای بهاری و طبیعت کنار هم می آیند و زیبایی این فصل را تداعی می کنند. همچنین، «بلبل» و «نغمه» نیز با یکدیگر ملازمت دارند، زیرا نغمه، آواز بلبل است. این سه کلمه، فضایی از بهار و طبیعت زنده را در ذهن ترسیم می کنند و حس شادابی را منتقل می سازند.

نکات تکمیلی و راهکارهای عملی برای تشخیص مراعات نظیر

تشخیص آرایه مراعات نظیر در متون ادبی، نیازمند دقت و کمی تمرین است. با رعایت چند نکته ساده و راهکار عملی، می توان این آرایه را به آسانی شناسایی کرد و از زیبایی های آن بیشتر لذت برد:

• توجه به حوزه های معنایی: همیشه به دنبال کلماتی باشید که در یک حوزه معنایی مشترک قرار می گیرند. آیا آن ها اجزای یک کل هستند (مثل اعضای بدن یا عناصر طبیعت)؟ آیا در کنار هم به کار می روند (مثل شمع و پروانه)؟ یا آیا یکی نماد یا مشبه به دیگری است (مثل سرو و قد)؟ این دسته بندی ها به شما کمک می کنند تا ساختار ذهنی منسجمی برای تشخیص آرایه داشته باشید.
• خواندن متن با دقت و تأمل: گاهی مراعات نظیر بسیار ظریف است و با یک نگاه سریع به چشم نمی آید. با آرامش و تأمل بیشتری متن را بخوانید و به ارتباطات پنهان میان واژه ها دقت کنید. گویی خود را در حال کشف گنجینه ای پنهان در کلمات می بینید؛ هر ارتباطی، بخش کوچکی از این گنج است.
• مطالعه ادبیات کلاسیک: بهترین راه برای آشنایی با این آرایه، خواندن اشعار و متون کهن فارسی است. شاعران بزرگی چون حافظ، سعدی، فردوسی و نظامی به وفور از این آرایه در آثار خود استفاده کرده اند. هرچه بیشتر بخوانید، چشمتان به این تناسبات آشنا می شود و این زیبایی ها به بخشی از درک طبیعی شما از ادبیات تبدیل می گردد.
• توجه به ضرب المثل ها و اصطلاحات روزمره: مراعات نظیر تنها در ادبیات رسمی و فاخر به کار نمی رود؛ بلکه ریشه های آن را می توان در زبان محاوره و ضرب المثل ها نیز یافت. برای مثال، در عبارت هایی مانند آب و نان (ملازمت، به معنی روزی و معاش)، کاسه و کوزه (هم جنس، ابزار آشپزی) یا شیر و شکر (ملازمت، به معنی اختلاط نیکو و هماهنگ) نیز می توان ردپای این آرایه را دید که نشان دهنده حضور آن در زندگی روزمره است.
• تمرین و تکرار: همان طور که برای قوی شدن عضلات نیاز به ورزش مداوم است، برای تقویت ذهن در تشخیص آرایه های ادبی نیز نیاز به تمرین و تکرار زیاد است. هر چه بیشتر تمرین کنید و مثال های متنوعی را بررسی نمایید، مهارت شما در شناسایی این آرایه افزایش می یابد و به مرور زمان، این کار برایتان به یک فرایند شهودی و لذت بخش تبدیل خواهد شد.

نتیجه گیری

مراعات نظیر، بی شک یکی از پرکاربردترین و دلنشین ترین آرایه های ادبی در زبان فارسی است که همچون رنگی در پالت نقاش، به کلام عمق، زیبایی و هارمونی می بخشد. این آرایه، نه تنها به متن غنای معنایی می دهد، بلکه با ایجاد ارتباطی ظریف میان واژگان، گوش و چشم خواننده را به یک ضیافت هنری دعوت می کند. از هم نشینی عناصر طبیعت گرفته تا ملازمت ابزارهای یک حرفه، و از تشبیه های نمادین تا پیوند شخصیت های داستانی، مراعات نظیر با ظرافت خاصی، انسجام و یکپارچگی را به ادبیات ما هدیه می دهد و روح تازه ای به کلام می بخشد.

اکنون که سفر ما در شناخت «چند نمونه مراعات نظیر» به پایان رسیده است، از شما دعوت می شود تا با دیدی بازتر و گوشی شنواتر، به مطالعه متون ادبی بپردازید. این آرایه، در جای جای شعر و نثر فارسی پنهان شده و انتظار کشف شدن دارد. هر بار که آن را بیابید، حسی از رضایت و درک عمیق تر از هنر سخن را تجربه خواهید کرد. با نگاهی دقیق تر به کلمات و روابط میان آن ها، زیبایی های بی شماری را در دنیای ادبیات کشف خواهید کرد که پیش از این شاید از چشم شما پنهان مانده بودند. ادبیات فارسی، گنجینه ای بی پایان است و مراعات نظیر، یکی از درخشان ترین جواهرات آن.