هزینه اعسار مهریه چقدر است؟ راهنمای جامع هزینه ها و مراحل قسط بندی مهریه در سال ۱۴۰۳

هزینه اعسار مهریه، که به معنای درخواست تقسیط یا تأخیر در پرداخت مهریه به دلیل ناتوانی مالی است، خود شامل هزینه های دادرسی اندکی برای دعوای غیرمالی و هزینه های اداری ثبت دادخواست می شود. عمده بار مالی نه بر خود این دادخواست، بلکه بر اصل مهریه تعلق دارد که هدف اعسار، مدیریت و تقسیط آن است تا فرد بتواند آن را مطابق با توان مالی خود بپردازد.

برای فردی که با محکومیت پرداخت مهریه مواجه می شود و توانایی مالی لازم برای پرداخت یکجای آن را ندارد، دادخواست اعسار از پرداخت مهریه راهکاری قانونی به شمار می رود. این فرآیند، فرصتی برای زوج ایجاد می کند تا تعهد مالی خود را در قالب اقساط متناسب با وضعیت اقتصادی اش ادا کند و از پیامدهای قانونی عدم پرداخت مهریه، از جمله حبس، در امان بماند. آشنایی با جزئیات این روند، هزینه های مرتبط و مراحل گام به گام آن، می تواند به افراد کمک کند تا با آگاهی و اطمینان بیشتری این مسیر حقوقی را طی کنند و از ابهامات و نگرانی های احتمالی بکاهند.

اعسار از پرداخت مهریه چیست و چرا مطرح می شود؟

در نظام حقوقی ایران، مهریه حق مالی زن است که با وقوع عقد ازدواج، بر ذمه مرد قرار می گیرد. این حق، قابل مطالبه بوده و زن می تواند هر زمان که بخواهد، آن را از مرد درخواست کند. در بسیاری از موارد، زوجین با مهریه های سنگین مواجه می شوند که پرداخت یکجای آن از عهده مرد خارج است. در چنین شرایطی، مفهوم «اعسار از پرداخت مهریه» مطرح می شود.

تعریف دقیق اعسار از پرداخت مهریه

اعسار، در لغت به معنای نداری و تنگدستی است. در اصطلاح حقوقی، اعسار از پرداخت مهریه زمانی اتفاق می افتد که مرد، پس از محکومیت به پرداخت مهریه، ادعا کند که به دلیل ناتوانی مالی قادر به پرداخت یکجای تمامی مهریه نیست. او با ارائه دادخواست اعسار به دادگاه، درخواست می کند که بدهی مهریه به صورت اقساطی و متناسب با وضعیت مالی او تعیین و پرداخت شود. این دادخواست، یک دعوای مستقل محسوب می شود که هدف آن تعدیل شیوه پرداخت مهریه است، نه نفی اصل آن.

هدف از طرح دادخواست اعسار

مردان دلایل متعددی برای طرح دادخواست اعسار از پرداخت مهریه دارند که مهمترین آن ها عبارتند از:

• جلوگیری از حبس یا آزادی از زندان: یکی از اصلی ترین اهداف طرح دادخواست اعسار، پیشگیری از بازداشت یا آزادی از زندان است. در صورت عدم پرداخت مهریه و نداشتن اموال کافی برای توقیف، زن می تواند درخواست صدور حکم جلب مرد را از دادگاه مطالبه کند. با پذیرش اعسار و تعیین اقساط، مرد از حبس بابت مهریه معاف می شود.
• امکان پرداخت مهریه به صورت اقساطی: اعسار به مرد این فرصت را می دهد که مهریه را متناسب با درآمد و دارایی های خود، در بازه های زمانی مشخص و به صورت قسطی پرداخت کند. این امر فشار مالی را از دوش او برداشته و امکان ایفای تعهد را فراهم می آورد.

تفاوت با اعسار از هزینه دادرسی مطالبه مهریه

اغلب این دو مفهوم با یکدیگر اشتباه گرفته می شوند، اما تفاوت های اساسی دارند:

• اعسار از هزینه دادرسی مطالبه مهریه: این نوع اعسار مربوط به زوجه است. زمانی که زن قصد دارد مهریه خود را مطالبه کند، باید هزینه ای تحت عنوان «هزینه دادرسی» به دادگاه بپردازد. اگر زوجه توانایی پرداخت این هزینه را نداشته باشد، می تواند دادخواست اعسار از هزینه دادرسی را مطرح کند تا از پرداخت این مبلغ در ابتدای امر معاف شود و پرداخت آن به زمان اجرای حکم یا تمکن مالی او موکول گردد.
• اعسار از پرداخت مهریه: همان طور که پیش تر توضیح داده شد، این دادخواست توسط زوج مطرح می شود و هدف آن قسطی کردن اصل مبلغ مهریه است که مرد به پرداخت آن محکوم شده است. این اعسار، ارتباطی به هزینه های اولیه دادرسی زوجه برای مطالبه مهریه ندارد.

هزینه های مستقیم و قانونی دادخواست اعسار مهریه در سال ۱۴۰۳

دادخواست اعسار از پرداخت مهریه، مانند هر دعوای حقوقی دیگری، مستلزم پرداخت هزینه هایی است. این هزینه ها در مقایسه با اصل مهریه ناچیز به نظر می رسند، اما آگاهی از آن ها برای هر فردی که قصد طرح این دادخواست را دارد، ضروری است.

هزینه دادرسی دادخواست اعسار

دادخواست اعسار از پرداخت مهریه در رویه قضایی، معمولاً یک دعوای غیرمالی یا غیرقابل تقویم تلقی می شود. به این معنا که مبلغ مشخص و مستقیمی را مطالبه نمی کند، بلکه شیوه پرداخت یک بدهی مالی را تغییر می دهد. طبق آخرین تعرفه های قضایی، هزینه دادرسی برای دعاوی غیرمالی در سال ۱۴۰۳، مبلغی ثابت و نسبتاً کم است. این مبلغ به طور دقیق و قطعی از سوی قوه قضائیه اعلام می شود، اما به صورت حدودی می توان گفت که رقمی در حدود چند ده هزار تومان تا چند صد هزار تومان خواهد بود.

هزینه ثبت دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی

از آنجایی که ثبت تمامی دادخواست ها و اوراق قضایی از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی صورت می گیرد، برای ثبت دادخواست اعسار نیز باید به این دفاتر مراجعه کرد. این دفاتر بابت خدماتی که ارائه می دهند، مبلغی را به عنوان کارمزد دریافت می کنند. این هزینه نیز مبلغی ثابت و معمولاً در حدود چند ده هزار تومان است که به ازای هر برگ دادخواست و ضمائم آن اخذ می شود.

هزینه ابطال تمبر (در صورت نیاز)

در برخی موارد خاص، ممکن است علاوه بر هزینه های فوق، نیاز به ابطال تمبر نیز باشد. این مورد بستگی به ماهیت دقیق دادخواست و ضمائم آن دارد و در اکثر مواقع، همان هزینه های ثبت دادخواست، شامل ابطال تمبر مربوطه نیز می شود. در صورت نیاز به تمبر اضافی، مسئول دفتر خدمات قضایی به متقاضی اطلاع خواهد داد. توجه به این نکته ضروری است که هزینه های ذکر شده، تنها برای ثبت و رسیدگی به دادخواست اعسار است و با هزینه های دادرسی مربوط به اصل مطالبه مهریه که زن باید پرداخت می کرده، متفاوت است.

آگاهی از هزینه های دادرسی و ثبت دادخواست اعسار مهریه، هرچند اندک، برای برنامه ریزی مالی و حقوقی فرد ضروری است و می تواند به او در تصمیم گیری های آتی کمک شایانی کند.

هزینه های جانبی و پنهان در فرآیند اعسار مهریه

فراتر از هزینه های مستقیم و قانونی که برای طرح دادخواست اعسار مهریه باید پرداخت شود، هزینه های دیگری نیز وجود دارند که می توانند بر بار مالی کلی این فرآیند اضافه کنند. این هزینه ها ممکن است مستقیماً به دادگاه پرداخت نشوند، اما جزء لاینفک مراحل پیگیری پرونده محسوب می شوند.

حق الوکاله وکیل (اختیاری)

حضور وکیل در فرآیند اعسار از پرداخت مهریه اجباری نیست و فرد می تواند شخصاً پرونده خود را پیگیری کند. با این حال، با توجه به پیچیدگی های مسائل حقوقی، ظرافت های اثبات ناتوانی مالی و اهمیت ارائه مدارک و دفاع مستدل در دادگاه، بسیاری از افراد ترجیح می دهند از خدمات یک وکیل متخصص خانواده استفاده کنند. حق الوکاله وکیل، مبلغی توافقی است و می تواند بر اساس عوامل مختلفی مانند پیچیدگی پرونده، شهر محل رسیدگی، میزان مهریه، تجربه و شهرت وکیل، و همچنین مراحل پیگیری پرونده (بدوی، تجدیدنظر و غیره) متغیر باشد. مزایای استفاده از وکیل شامل موارد زیر است:

• تسریع در فرآیند: وکیل با آگاهی از رویه های قضایی می تواند روند پرونده را سرعت بخشد.
• دقت در تهیه مدارک: وکیل از تکمیل صحیح و دقیق مدارک لازم اطمینان حاصل می کند.
• دفاع مؤثر: وکیل می تواند در جلسات دادگاه، دفاعی مستدل و قانع کننده از موکل خود ارائه دهد.

هزینه های تهیه و جمع آوری مدارک

برای اثبات اعسار، فرد باید مدارک و شواهدی را به دادگاه ارائه دهد که ناتوانی مالی او را به اثبات برساند. جمع آوری این مدارک ممکن است شامل هزینه هایی باشد:

• هزینه کپی و برابر اصل کردن اسناد: بسیاری از اسناد باید کپی و توسط دفاتر اسناد رسمی یا خود دفاتر خدمات الکترونیک قضایی برابر اصل شوند که شامل هزینه جزئی است.
• هزینه تهیه استشهادیه: تهیه استشهادیه محلی که توسط دو شاهد مطلع از وضعیت مالی زوج امضا می شود، معمولاً رایگان است، اما در برخی شرایط خاص ممکن است هزینه هایی برای تصدیق یا جلب شهود دربرداشته باشد.
• هزینه دریافت گردش حساب بانکی: اگر دادگاه یا خود فرد نیاز به ارائه گردش حساب بانکی داشته باشد، این مورد ممکن است شامل هزینه هایی از سوی بانک مربوطه باشد.
• هزینه استعلامات: استعلام از مراجع مختلف مانند اداره ثبت اسناد و املاک برای دارایی های غیرمنقول (ملک)، اداره راهنمایی و رانندگی برای خودرو، یا سایر نهادها برای شناسایی اموال، معمولاً توسط دادگاه و به درخواست آن انجام می شود و هزینه آن جزء هزینه های دادرسی محسوب می شود، اما ممکن است در ابتدا، زوج ملزم به پرداخت پیش پرداخت های کوچکی برای این استعلامات باشد.

هزینه های ایاب و ذهاب و اتلاف وقت

پیگیری پرونده اعسار مستلزم حضور مکرر در مراجع قضایی، دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، و احتمالاً ملاقات با وکیل یا شهود است. این رفت وآمدها به خصوص برای افرادی که در شهرهای بزرگ زندگی می کنند یا باید از شهری به شهر دیگر سفر کنند، می تواند شامل هزینه های ایاب و ذهاب (حمل ونقل) و همچنین اتلاف وقت باشد. اتلاف وقت به معنای از دست دادن فرصت های شغلی یا کاهش درآمد در طول دوره رسیدگی به پرونده است که به صورت غیرمستقیم، بار مالی بر فرد تحمیل می کند.

مراحل گام به گام درخواست اعسار مهریه

فرآیند درخواست اعسار از پرداخت مهریه، یک مسیر قانونی مشخص دارد که شامل چندین مرحله کلیدی است. برای فردی که این راه را انتخاب می کند، آشنایی دقیق با این مراحل می تواند به او کمک کند تا با آمادگی کامل و بدون سردرگمی، پرونده خود را پیش ببرد.

۱. دریافت حکم محکومیت به پرداخت مهریه

دادخواست اعسار از پرداخت مهریه، تنها پس از آن قابل طرح است که حکم قطعی پرداخت مهریه برای زوج صادر شده باشد. این بدان معناست که ابتدا زوجه باید دادخواست مطالبه مهریه را مطرح کرده و دادگاه حکم به پرداخت آن صادر کند. پس از طی مراحل اولیه و تجدیدنظر (در صورت اعتراض هر یک از طرفین)، زمانی که حکم قطعی پرداخت مهریه صادر و ابلاغ شد، مرد می تواند درخواست اعسار خود را مطرح کند.

۲. مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی

با در دست داشتن مدارک لازم، فرد باید به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کند. در این دفاتر، فرم مخصوص دادخواست اعسار از پرداخت مهریه تکمیل و ثبت می شود. تمامی مراحل ثبت دادخواست، از جمله اسکن و پیوست کردن مدارک، در این دفاتر انجام می گیرد و شماره پرونده قضایی صادر می شود.

۳. تهیه و ارائه مدارک لازم

اثبات ناتوانی مالی در دادگاه، نیازمند ارائه مدارک و شواهد قوی است. مدارک اصلی که باید تهیه و به دادخواست اعسار پیوست شوند، عبارتند از:

• دادنامه محکومیت مهریه: کپی برابر اصل شده حکمی که مرد را به پرداخت مهریه محکوم کرده است.
• استشهادیه محلی: این استشهادیه باید توسط حداقل دو شاهد مرد مطلع و معتبر امضا شود. شهود باید به خوبی از وضعیت مالی و معیشتی زوج آگاه باشند و تصریح کنند که مرد به جز مستثنیات دین، مال دیگری برای پرداخت مهریه ندارد. اطلاعات دقیق شهود شامل هویت، شغل و نشانی آن ها نیز باید در استشهادیه قید شود.
• فهرست کامل اموال منقول و غیرمنقول: زوج باید فهرستی دقیق از تمامی دارایی های خود، شامل اموال منقول (مانند خودرو، سهام، حساب های بانکی) و غیرمنقول (مانند خانه، زمین) را ارائه دهد. این فهرست باید شامل ارزش تقریبی هر یک از اموال نیز باشد.
• میزان وجوه نقد در کلیه حساب های بانکی: جزئیات تمامی حساب های بانکی، شامل موجودی و گردش مالی یک سال اخیر، باید به دادگاه ارائه شود.
• فهرست نقل و انتقالات مالی یک سال اخیر: هرگونه نقل و انتقال عمده مالی، خرید یا فروش اموال در یک سال گذشته، باید به دقت گزارش شود. این مورد برای جلوگیری از اتهام «فرار از دین» اهمیت ویژه ای دارد.

۴. تعیین وقت رسیدگی و حضور در دادگاه

پس از ثبت دادخواست و تکمیل مدارک، دادگاه وقت رسیدگی تعیین کرده و به طرفین ابلاغ می شود. حضور زوج در جلسه دادگاه الزامی است. همچنین، حضور شهودی که استشهادیه را امضا کرده اند، برای ادای شهادت و پاسخگویی به سؤالات قاضی بسیار مهم است. دفاع مستدل و ارائه توضیحات قانع کننده در این جلسه، نقش کلیدی در پذیرش دادخواست اعسار دارد. قاضی با بررسی مدارک، شهادت شهود، و استعلامات لازم (از بانک، اداره ثبت و …) در مورد وضعیت مالی زوج تصمیم گیری می کند.

۵. صدور حکم اعسار

در صورت احراز ناتوانی مالی زوج و پذیرش دادخواست اعسار، قاضی حکم به تقسیط مهریه صادر می کند. در این حکم، میزان پیش قسط (قسمتی از مهریه که باید در ابتدا پرداخت شود) و همچنین تعداد و مبلغ اقساط ماهانه یا دوره ای مهریه، متناسب با توان مالی زوج تعیین می شود. این حکم، گام نهایی در فرآیند اعسار بوده و مرد را ملزم به رعایت شرایط پرداخت تعیین شده می نماید.

نحوه تعیین پیش قسط و اقساط مهریه پس از قبول اعسار (رویه قضایی)

یکی از مهمترین مراحل پس از پذیرش دادخواست اعسار از پرداخت مهریه، تعیین میزان پیش قسط و اقساط ماهانه است. این فرآیند کاملاً قضایی است و قاضی پرونده با در نظر گرفتن تمامی جوانب، تصمیم نهایی را اتخاذ می کند. این تصمیم به شدت به مستندات ارائه شده و اوضاع و احوال خاص هر پرونده بستگی دارد.

ملاک های اصلی قاضی

قاضی برای تعیین پیش قسط و اقساط مهریه، مجموعه ای از عوامل را مورد بررسی قرار می دهد تا به یک تصمیم عادلانه و متناسب با وضعیت مالی زوج و همچنین نیازهای زوجه دست یابد. این معیارها عبارتند از:

• توان مالی زوج: این مهمترین عامل است که شامل درآمد ماهیانه (حقوق و مزایا)، دارایی های منقول و غیرمنقول (به جز مستثنیات دین)، بدهی ها و تعهدات مالی دیگر زوج می شود. گردش حساب بانکی و وضعیت شغلی نیز در این زمینه مؤثر است.
• میزان مهریه: مقدار کلی مهریه (تعداد سکه یا مبلغ وجه نقد) در تعیین پیش قسط و تعداد اقساط نقش دارد.
• وضعیت معیشتی زوج و زوجه: قاضی به وضعیت زندگی هر دو طرف، از جمله تعداد فرزندان، هزینه های زندگی، نیازهای ضروری و شأن اجتماعی آن ها نیز توجه می کند.

میزان پیش قسط

پیش قسط، مبلغی است که زوج باید بلافاصله پس از صدور حکم اعسار و قبل از شروع پرداخت اقساط، به زوجه بپردازد. این مبلغ متغیر بوده و رویه قضایی، معمولاً بر اساس عرف و نظر قاضی، آن را بین ۲ تا ۵ سکه طلا (تمام بهار آزادی) تعیین می کند. این رقم تقریبی است و ممکن است در پرونده های مختلف، کمتر یا بیشتر شود. در برخی موارد، اگر زوج هیچ گونه توانایی مالی برای پرداخت حتی حداقل پیش قسط را نداشته باشد و این امر برای دادگاه محرز شود، ممکن است قاضی پیش قسط را نادیده گرفته یا آن را به صورت اقساط بسیار کوچک درآورده و به اولین قسط اضافه کند.

میزان اقساط

پس از پرداخت پیش قسط، باقی مانده مهریه به صورت اقساطی پرداخت می شود. تعیین میزان اقساط نیز بر اساس رویه قضایی و شرایط خاص هر پرونده صورت می گیرد:

• برای زوجین دارای فرزند: معمولاً دادگاه یک چهارم (۱/۴) از حقوق یا درآمد ماهانه مرد را برای پرداخت اقساط مهریه در نظر می گیرد. این کسر از حقوق یا درآمد، به منظور حفظ توان مالی زوج برای تأمین هزینه های زندگی و نفقه فرزندان است.
• برای زوجین بدون فرزند: در این موارد، قاضی ممکن است تا یک سوم (۱/۳) از حقوق یا درآمد ماهانه مرد را برای پرداخت اقساط مهریه تعیین کند.
• در موارد بدون درآمد ثابت: برای مردانی که شغل آزاد دارند و درآمد ثابت ماهیانه مشخصی ندارند، دادگاه معمولاً به جای کسر درصدی از حقوق، تعداد مشخصی سکه را در فواصل زمانی مشخص (مثلاً هر ۶ ماه یک سکه یا هر ۱۲ ماه یک سکه) تعیین می کند. این تصمیم بر اساس برآورد قاضی از متوسط درآمد و توان پرداخت زوج صورت می گیرد.

تأکید می شود که این ارقام و رویه ها، تقریبی و بر اساس عرف قضایی هستند و قاضی بر اساس مستندات، دلایل، و دفاعیات ارائه شده در هر پرونده، رأی نهایی را صادر می کند. از این رو، کسب مشاوره حقوقی پیش از ورود به این فرآیند، می تواند نقش بسزایی در اتخاذ تصمیمات صحیح و پیش بینی نتایج داشته باشد.

چه افرادی نمی توانند درخواست اعسار دهند و چه پیامدهایی دارد؟

قانون گذار برای درخواست اعسار از پرداخت مهریه، شرایطی را در نظر گرفته است و همه افراد نمی توانند از این مزیت قانونی بهره مند شوند. هدف قانون، حمایت از افراد واقعاً تنگدست است و نه فراهم آوردن راهی برای فرار از دین. در ادامه به گروه هایی اشاره می شود که معمولاً درخواست اعسار آن ها پذیرفته نمی شود و همچنین پیامدهای احتمالی هر یک بررسی می گردد.

تجار

بر اساس ماده ۱۵ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، «در صورتی که مدیون تاجر باشد، در خصوص دیون و تعهدات ناشی از تجارت، دعوای اعسار پذیرفته نمی شود.» این به آن معناست که اگر فردی به شغل تجارت اشتغال داشته باشد و بدهی مهریه او نیز در خلال فعالیت های تجاری او ایجاد شده باشد (هرچند این موضوع در مهریه کمتر مصداق پیدا می کند و مهریه یک دین خانوادگی است)، نمی تواند درخواست اعسار دهد. تجار در صورت ناتوانی مالی باید دادخواست «ورشکستگی» را به دادگاه عمومی تقدیم کنند، نه اعسار. ورشکستگی یک فرآیند حقوقی پیچیده تر است که شامل توقف فعالیت های تجاری، جمع آوری دارایی ها و تقسیم آن بین طلبکاران تحت نظارت دادگاه می شود. اگر تاجر به جای ورشکستگی، درخواست اعسار دهد، دادخواست او رد خواهد شد.

انتقال صوری اموال (فرار از دین)

یکی از مهمترین مواردی که منجر به رد دادخواست اعسار و حتی مجازات کیفری می شود، «انتقال صوری اموال» به قصد فرار از دین است. اگر زوج، پس از مطالبه مهریه توسط زوجه، یا زمانی که احتمال مطالبه مهریه وجود دارد، اقدام به انتقال اموال خود به نام اشخاص دیگر (مانند پدر، مادر، خواهر یا برادر) کند تا خود را بی مال نشان دهد، این عمل «معامله به قصد فرار از دین» محسوب می شود. پیامدهای این اقدام بسیار جدی است:

• ابطال معامله: دادگاه می تواند این گونه معاملات را باطل اعلام کند و اموال را مجدداً به دارایی های زوج بازگرداند تا مهریه از آن وصول شود.
• محکومیت کیفری: علاوه بر ابطال معامله، فرد به اتهام «فرار از دین» تحت پیگرد کیفری قرار می گیرد و مطابق ماده ۲۱ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، به حبس تعزیری یا جزای نقدی محکوم خواهد شد.
• رد دادخواست اعسار: در چنین مواردی، دادخواست اعسار فرد به طور قطع رد می شود زیرا ناتوانی مالی او واقعی نبوده و صرفاً با هدف فریب دادگاه و فرار از تعهد ایجاد شده است.

افراد دارای تمکن مالی

مبنای اصلی اعسار، نداشتن تمکن مالی است. اگر دادگاه پس از بررسی مدارک، استعلامات لازم (از بانک ها، اداره ثبت، اداره راهنمایی و رانندگی) و شهادت شهود، به این نتیجه برسد که زوج دارای تمکن مالی کافی برای پرداخت مهریه به صورت یکجا یا حداقل پیش قسط و اقساط معقول تر است، درخواست اعسار او را رد خواهد کرد. در این صورت، زوج ملزم به پرداخت مهریه مطابق حکم اولیه دادگاه (احتمالاً به صورت یکجا) خواهد بود و در صورت عدم پرداخت، با پیامدهای قانونی آن مانند توقیف اموال یا حکم جلب مواجه می شود.

بنابراین، برای طرح دادخواست اعسار مهریه، صداقت و شفافیت در ارائه اطلاعات مالی و همچنین عدم تلاش برای پنهان کردن یا انتقال صوری دارایی ها از اهمیت بالایی برخوردار است. هرگونه تلاش برای فریب دادگاه می تواند منجر به نتایج معکوس و تشدید مشکلات حقوقی شود.

معافیت از پرداخت هزینه های دادرسی مطالبه مهریه (و نه هزینه اعسار)

در مبحث اعسار از مهریه، لازم است یک تمایز مهم بین «اعسار از پرداخت مهریه» و «اعسار از پرداخت هزینه های دادرسی مطالبه مهریه» قائل شویم. این دو، اگرچه ممکن است در نگاه اول شبیه به هم به نظر برسند، اما ماهیت و کاربرد متفاوتی دارند و در مسیرهای حقوقی جداگانه ای قرار می گیرند.

توضیح ماده ۵ قانون حمایت از خانواده

ماده ۵ قانون حمایت از خانواده مصوب سال ۱۳۹۱، به صراحت به موضوع معافیت از پرداخت هزینه های دادرسی می پردازد. این ماده مقرر می دارد: «در صورت عدم تمکن مالی هر یک از اصحاب دعوا، دادگاه می تواند پس از احراز مراتب و با توجه به اوضاع و احوال، وی را از پرداخت هزینه های دادرسی، حق الزحمه کارشناسی، حق الزحمه داوری و سایر هزینه ها معاف یا پرداخت آن ها را به زمان اجرای حکم موکول کند.»

این ماده قانونی عمدتاً به نفع زوجه ای است که قصد دارد مهریه، نفقه، اجرت المثل یا سایر حقوق مالی خود را مطالبه کند، اما توان پرداخت هزینه های ابتدایی دادرسی را ندارد. در چنین شرایطی، زن می تواند با ارائه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی، از پرداخت این مبالغ معاف شده یا پرداخت آن ها را به بعد از صدور حکم و وصول حقوق مالی خود موکول کند. این امر به خصوص برای زنانی که تمکن مالی ندارند، راهی برای دسترسی به عدالت و پیگیری حقوقشان فراهم می آورد.

افراد تحت پوشش نهادهای حمایتی

علاوه بر شرط عمومی عدم تمکن مالی، قانون گذار برای گروه های خاصی از افراد، معافیت های ویژه ای در نظر گرفته است. افرادی که تحت پوشش نهادهای حمایتی مانند کمیته امداد امام خمینی (ره) و سازمان بهزیستی کشور هستند، به طور دائمی از پرداخت تمامی هزینه های دادرسی معاف هستند. دادگاه نمی تواند پرداخت این هزینه ها را برای این افراد به زمان اجرای حکم موکول کند، بلکه آن ها به طور کامل از این تعهد معاف هستند. این تدبیر قانونی، با هدف حمایت از اقشار آسیب پذیر جامعه و تضمین دسترسی آن ها به خدمات قضایی انجام شده است.

تأکید مجدد بر تفاوت این معافیت با هزینه اعسار

بسیار حیاتی است که بار دیگر تأکید شود، معافیت های فوق الذکر، برای هزینه های مربوط به دادخواست اصلی مطالبه مهریه یا سایر حقوق مالی زوجه است و نه برای هزینه دادخواست اعسار از پرداخت مهریه. دادخواست اعسار از پرداخت مهریه، خود یک دعوای مستقل است که توسط زوج (مرد) مطرح می شود و هزینه دادرسی آن، همانطور که پیشتر گفته شد، مبلغی ناچیز (غیرمالی) است. حتی اگر زوج خودش نیز مدعی اعسار از پرداخت اصل مهریه باشد، باید همان هزینه اندک دادرسی برای دادخواست اعسار خود را پرداخت کند، مگر اینکه او نیز تحت پوشش نهادهای حمایتی باشد یا به طور جداگانه برای اعسار از هزینه دادرسی این دعوا (دعوای اعسار) درخواست دهد که در عمل به دلیل مبلغ پایین آن، کمتر اتفاق می افتد. این تمایز، کلیدی است تا از هرگونه سوءتفاهم یا سردرگمی در زمینه هزینه های حقوقی جلوگیری شود.

نتیجه گیری

مسئله هزینه اعسار مهریه و مراحل قسط بندی آن، یکی از چالش برانگیزترین مسائل حقوقی در پرونده های خانواده محسوب می شود. در این راهنمای جامع، تلاش شد تا با شفاف سازی جوانب مختلف این فرآیند، از تعریف اعسار و چرایی طرح آن گرفته تا تفکیک هزینه های مستقیم و جانبی، مراحل گام به گام دادخواست و نحوه تعیین پیش قسط و اقساط، تصویری روشن از این مسیر قانونی ارائه شود. همچنین به این نکته مهم پرداخته شد که چه کسانی نمی توانند از این حق استفاده کنند و تفاوت معافیت از هزینه دادرسی مطالبه مهریه (برای زوجه) با هزینه دادخواست اعسار (برای زوج) چیست.

آنچه از این بررسی می توان نتیجه گرفت این است که هزینه مستقیم دادخواست اعسار، مبلغ قابل توجهی نیست و شامل هزینه های دادرسی غیرمالی و اداری می شود. بار اصلی مالی بر دوش اصل مهریه است که اعسار با هدف تسهیل پرداخت آن از طریق تقسیط، راهکاری قانونی ارائه می دهد. تعیین پیش قسط و اقساط، تابع تشخیص قاضی و بر اساس توان مالی زوج، میزان مهریه و وضعیت معیشتی هر دو طرف است و نمی توان ارقام ثابتی برای همه پرونده ها در نظر گرفت.

با توجه به پیچیدگی های حقوقی، نیاز به جمع آوری مدارک مستدل و اهمیت دفاع مؤثر در دادگاه، توصیه می شود که افراد درگیر با این موضوع، حتماً از مشاوره حقوقی تخصصی بهره مند شوند. یک وکیل کارآزموده می تواند در تهیه دقیق دادخواست، گردآوری مدارک لازم، و دفاع از حقوق موکل خود، نقش بسزایی ایفا کرده و از بروز اشتباهات احتمالی جلوگیری کند. آگاهی از حقوق و تکالیف قانونی، نه تنها به فرد در عبور از این دوران دشوار کمک می کند، بلکه او را در تصمیم گیری های آتی نیز یاری خواهد رساند.