ایران در مسیر فضایی؛ از «چمران ۱» تا توسعه همکاری های بین المللی بخش خصوصی در صنعت فضایی

به گزارش مجله ایرانی در دل تاریکی شب نقطه ای نورانی بر فراز آسمان ایران حرکت می کند؛ ماهواره ای که از ارتفاع صدها کیلومتری چشم اندازی دقیق از زمین ارائه می دهد. از پرتاب نخستین ماهواره ملی در سال ۱۳۸۷ تا دستیابی به فناوری های پیشرفته فضایی ایران گام های بلندی در مسیر خودکفایی فضایی برداشته است.

این روزها ماهواره های ایرانی نه تنها در مدار زمین قرار گرفته اند بلکه در حوزه هایی همچون سنجش از دور مخابرات و تحقیقات علمی نیز نقش آفرینی می کنند. از ماهواره «خیام» که تصاویر با وضوح بالا برای مدیریت منابع طبیعی و کشاورزی ارائه می دهد تا «هدهد» و «کوثر» که به تازگی در مدار قرار گرفته اند هر یک صفحه ای جدید در تاریخ فناوری فضایی ایران رقم زده اند.

این گام علمی با پشتوانه سند ۱۰ ساله فضایی (۱۴۰۱ تا ۱۴۱۰) است که در آخرین جلسه شورای عالی فضایی مصوب شد و بر اساس آن هدف گذاری کشور در حوزه صنعت فضایی تبدیل شدن به یکی از کشورهای صادرکننده خدمات صنعت فضایی بوده است.

این سند راه را در بازه های زمانی یک ساله دوساله تا افق ۱۰ ساله در حوزه های ساخت ماهواره زیرساخت های فضایی توسعه فناوری فضایی پایگاه فضایی تا ماهواره در لایه های مختلف مشخص کرده است. تقسیم کار ملی از دیگر جنبه های این سند است و مقرر شده از تکرار اجرای پروژه ها و تحقیقات و موازی کاری جلوگیری شود.

سرآمدی در توسعه فناوری فضایی بومی در منطقه و افزایش بهره مندی شهروندان کسب وکارها و دولت از خدمات و فناوری های فضا پایه به عنوان جزء جدایی ناپذیری از فعالیت های روزمره چشم انداز این سند تعریف شده و ماموریت هایی برای صنعت فضایی تعیین کرده است.

از سال ۱۴۰۰ دوازده پرتاب فضایی صورت گرفت که به این شرح است:

ردیف	نام ماهواره	ماهواره بر	زمان پرتاب
۱	ققنوس و دو ریز ماهواره	سیمرغ	دی ۱۴۰۰
۲	نور-۲	قاصد	اسفند ۱۴۰۰
۳	ناهید-۱	ذوالجناح	خرداد ۱۴۰۱
۴	خیام	سایوز	مرداد ۱۴۰۱
۵	پرتاب زیرمداری	قائم۱۰۰	آنلاین ۱۴۰۱
۶	پرتاب زیرمداری بلوک انتقال مداری سامان		آذر ۱۴۰۱
۷	پرتاب تحقیقاتی فروند دوم ماهواره بر قائم ۱۰۰		اسفند ۱۴۰۱
۸	نور-۳	قاصد	آنلاین ۱۴۰۲
۹	پرتاب کپسول زیستی سلمان		آذر ۱۴۰۲
۱۰	ماهواره ثریا	قائم ۱۰۰	دی ۱۴۰۲
۱۱	ماهواره مهدا به همراه کیهان و هاتف	سیمرغ	دی ۱۴۰۲
۱۲	پارس-۱	سایوز	اسفند ۱۴۰۲

ایران فضایی ۱۴۰۳

ایران در سال ۱۴۰۳ با اجرای چندین پرتاب موفقیت آمیز ماهواره ای گام های بلندی در توسعه صنعت فضایی برداشته است. از پرتاب ماهواره های تحقیقاتی مانند «چمران ۱» و «فخر ۱» گرفته تا مشارکت بخش خصوصی در پروژه هایی نظیر «کوثر» و «هدهد» صنعت فضایی کشور به نقطه عطف جدیدی در مسیر توسعه فناوری های بومی رسیده است. این دستاوردها با استفاده از پرتابگرهای پیشرفته مانند «قائم ۱۰۰» و «سیمرغ» حاصل شده و برنامه های آینده افق روشنی را برای جایگاه ایران در عرصه فناوری فضایی جهانی ترسیم می کند.

در سال ۱۴۰۳ ایران برنامه ریزی کرده بود تا بین ۵ تا ۷ پرتاب فضایی داخلی و بین المللی انجام دهد. تا کنون سه پرتاب موفقیت آمیز صورت گرفته است. یکی از پرتاب های مهم سال گذشته پرتاب ماهواره تحقیقاتی «چمران ۱» در شهریورماه بود که با استفاده از ماهواره بر «قائم ۱۰۰» به مدار ۵۵۰ کیلومتری زمین ارسال شد. این ماهواره برای تست عملکرد زیرسیستم ها و انجام مانورهای مداری طراحی شده است.

همچنین پرتاب ماهواره های «کوثر» و «هدهد» توسط بخش خصوصی در آبان ماه سال گذشته انجام شد که نشان دهنده نقش پررنگ بخش خصوصی در توسعه صنعت فضایی کشور است.

در ادامه پرتاب ماهواره های «طلوع ۳» و «ظفر ۲» نیز در برنامه های سال گذشته قرار داشت که با استفاده از پرتابگرهای «سیمرغ» و «قائم» انجام شد. با توجه به این برنامه ها ایران در سال ۱۴۰۳ گام های مهمی در توسعه فناوری فضایی برداشته و به دستاوردهای قابل توجهی دست یافت.

دکتر حسن سالاریه رئیس سازمان فضایی ایران با بیان اینکه در سال گذشته در حوزه صنعت فضایی ایران اتفاقات خوبی رقم خورده است گفت: در سال ۱۴۰۳ پرتاب موفقیت آمیز ماهواره چمران-۱ را داشتیم که در شهریور سال گذشته با پرتابگر قایم-۱۰۰ در مدار قرار گرفت. این پروژه از دو جنبه برای صنعت فضایی کشور مهم بود که یکی از آن عملکرد قائم-۱۰۰ است. این پرتابگر یک پرتابگر سوخت جامد است که قابلیت مدارگذاری محموله ها در مدار لئو (۴۰۰ تا ۵۰۰ کیلومتری) با وزن ۱۰۰ کیلوگرم را دارد.

وی سومین پرتاب موفق قائم-۱۰۰ را نشان از تثبیت عملکرد آن دانست که توسط محققان صنعت فضایی کشور در مجموعه هوافضای سپاه توسعه یافته است و اظهار کرد: جنبه دیگر عملکرد ماهواره چمران-۱ است که کلیه ماموریت های خود را در مدار به طور کامل به انجام رساند. این ماموریت ها شامل مانور مداری به کمک تراسترهای گاز سرد تغییر فاز و ارتفاع ماهواره بر اساس ظرفیت تراسترها و الگوریتم ها می شود که با موفقیت تست شدند و یک پیشرفت بزرگ برای صنعت فضایی کشور محسوب می شود.

سالاریه پرتاب موفقیت آمیز ماهواره های «هدهد» و «کوثر» در آبان سال گذشته را از دیگر پروژه های فضایی کشور دانست که توسط پرتابگر خارجی سایوز انجام شده است و ادامه داد: مهمترین جنبه این پرتاب این است که برای اولین بار بخش خصوصی فعال در صنعت فضایی یک ماهواره در مدار قرار داد. ماهواره «کوثر» یک ماهواره سنجشی با تصویربرداری حدود ۴ متر است.

رئیس سازمان فضایی ایران با تاکید بر اینکه ماهواره «هدهد» نیز یک ماهواره IOT است و برای تست اهداف اینترنت اشیاء است تاکید کرد: هر دو ماهواره برای اولین بار در کلاس خودشان در مدار قرار گرفتند و عملکرد ماهواره هدهد در مدار تثبیت شده است.

به گفته وی نمونه دوم این ماهواره توسط بخش خصوصی ایران در حال ساخت و تکمیل است. این شروعی برای حضور پررنگ بخش خصوصی در صنعت فضایی است. هم اکنون بخش خصوصی ارتباطات بین المللی خود را شروع کرده است و با پرتابگر خارجی مذاکره می کند که این امر برای بلوغ صنعت فضایی برای گام برداشتن بخش خصوصی در این حوزه مهم است.

تا پیش از این محصولات متعددی از سوی شرکت های بخش خصوصی در ماهواره های مختلفی که در مدار داریم و یا در حال ساخت است استفاده شده و می شود ولی اینکه کل سیستم توسط بخش خصوصی در کشور طراحی و ساخته شود امر جدیدی است که انجام شد.

پرتاب ماهواره فخر-۱

رئیس سازمان فضایی ایران پرتاب بلوک انتقال مداری «سامان-۱» و ماهواره مخابراتی «فخر-۱» را از دیگر دستاوردهای فضایی در سال گذشته دانست و گفت: نانو ماهواره «فخر ۱» صبح روز جمعه ۱۶ آذر سال ۱۴۰۳ به عنوان محموله جانبی به همراه بلوک انتقال مداری «سامان۱» و یک محموله تحقیقاتی دیگر توسط ماهواره بر سیمرغ به فضا پرتاب شد. این ماهواره که به منظور پاسداشت خدمات دانشمند شهید دکتر محسن فخری زاده به نام «فخر ۱» نام گذاری شده است دارای ابعاد ۳ واحدی(۳U) بوده و جرم آن کمتر از ۱۰ کیلوگرم است.

زیرسامانه های کلیدی به کار رفته در ماهواره «فخر ۱» شامل رایانه مرکزی انرژی و مدیریت توان ارتباطات رادیویی و دینامیک پرواز است که اغلب تجهیزات آنها در مقیاس نانو ماهواره ها توسط شرکت های دانش بنیان داخلی بومی سازی شده و برای نخستین بار به فضا پرتاب می شوند. ارزیابی عملکرد زیرسامانه های یاد شده تحت شرایط اقلیم فضا به منظور بررسی توانایی منظومه ماهواره های مکعبی در اجرای ماموریت های فضایی تصویربرداری و پایش طیف الکترومغناطیسی از اهداف ثانویه پرتاب ماهواره «فخر ۱» به شمار می رود.

سالاریه افزود: این پرتاب که چندین رکورد جدید برای صنعت فضایی ایران ثبت کرد نشان دهنده توانمندی روزافزون کشور در طراحی و اجرای ماموریت های پیچیده فضایی است. پرتابگر سیمرغ در سال ۱۴۰۲ پرتاب موفقیت آمیز «مهدا» را داشت و در سال ۱۴۰۳ نیز در ۱۶ آذر پرتاب بلوک انتقال مداری «سامان ۱» را که دستاورد جدید مهندسان فضایی کشور است و با پرتاب آن دو محموله تحقیقاتی دیگر با مجموع وزن حدود ۳۰۰ کیلوگرم ارسال شدند رکورد جدیدی در وزن محموله های قابل پرتاب کشور رقم زد. این اتفاقاتی بود که سال ها منتظر آن بودیم و از این نظر پرتابگر سیمرغ در صنعت فضایی جایگاه ویژه ای دارد؛ چرا که به عنوان پرتابگری با سوخت مایع ظرفیت آن نسبت به پرتابگرهای سوخت جامد بیشتر است.

سالاریه با بیان اینکه کلاس جرمی شامل ماهواره هایی با وزن بین ۱۰۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم در سطح جهانی نیز بسیار مورد توجه است خاطرنشان کرد: این ماهواره ها به ویژه در حوزه های سنجش از دور و ارتباطات مخابراتی بیشترین سهم را در پرتاب های اخیر به خود اختصاص داده اند. پرتابگر «سیمرغ» برای کشور اهمیت راهبردی دارد و ما آینده درخشانی را برای «سیمرغ» پیش بینی می کنیم. امیدواریم پرتاب های آتی این پرتابگر نیز با موفقیت همراه باشد و به عنوان یک سیستم کاملاً قابل اعتماد در خدمت برنامه های فضایی ایران قرار گیرد.

سامان-۱

وی در ادامه به پرتاب بلوک انتقال مداری «سامان ۱» اشاره کرد و افزود: این بلوک که اکنون در مدار قرار گرفته است نمونه کیفی بود که با اصلاحات انجام شده بر روی آن تبدیل به نمونه پرتابی شد و اولین تست مداری این سیستم که پیش تر به صورت زیرمداری در مهرماه ۱۴۰۱ آزمایش شده بود در سال ۱۴۰۳ اولین عملیات مداری کامل انجام شد.

سالاریه خاطر نشان کرد: در این پرتاب قرار شد که بلوک انتقال مداری «سامان-۱» در مدت ۳۰ ساعت در مدار قرار گیرد و این بلوک با قابلیت هایی همچون عملیات مداری و مدارگذاری ماهواره به عنوان اولین اسپیس ویکر (فضاپیمای انتقال مداری) ایران شناخته می شود.

سالاریه در ادامه افزود: بلوک انتقال مداری قابلیت انتقال مداری و قابلیت مدارگذاری ماهواره در مدار را دارد و زمانی که در مدار تزریق می شود ماهواره ای که به آن متصل است آن ماهواره در نقطه دیگری در مدار تزریق می شود. زمانی که پرتابگر ماهواره را در مدار پارکینگ قرار داد بلوک انتقال مداری کار خود را آغاز می کند تا ماهواره را در مدار تزریق کند. بیش از ۸۰ درصد از اجزا و سامانه های این عملیات به طور موفقیت آمیز آزمایش شدند که نشان از پیشرفت چشمگیر فناوری فضایی کشور دارد.

منظومه ماهواره اینترنت اشیاء

سالاریه به منظومه ماهواره ای شهید سلیمانی اشاره کرد و یادآور شد: منظومه باریک باند شهید سلیمانی اینترنت اشیاء شامل ۲۰ ماهواره می شود که قرار بود در سال ۱۴۰۳ پرتاب شود پرتاب ماهواره منظومه شهید سلیمانی در سال ۱۴۰۴ انجام خواهد شد. 

وی با بیان این مطلب که ماهواره های پژوهش ۱ ۲ و ۴ مراحل طراحی خود را طی می کنند خاطرنشان کرد: ماهواره پژوهش ۳ با هدف رسیدن به مدار بالای ۳۶ هزار کیلومتر در مرحله مناقصه قرار دارد و وقتی که سازنده آن مشخص شد جزئیات و مختصات ماهواره مشخص و اعلام خواهد شد.

رئیس سازمان فضایی با اشاره به اینکه دو ماهواره راداری «راد ۱» و «راد ۲» در حال ساخت هستند اظهار کرد: دقت تصویربرداری ماهواره «راد ۱» ۵۰ متر است و ساخت آن تا اواخر ۱۴۰۴ به اتمام می رسد و سال ۱۴۰۴ هم رونمایی می شود. دقت تصویربرداری ماهواره «راد ۲» ۲۰ متر است و طراحی محموله های آن در حال انجام است.

کپسول زیستی

وی در ادامه با اعلام اینکه فرایند طراحی کپسول های زیستی جدید ایرانی در حال انجام است گفت: طراحی دو کپسول ۵۰۰ و ۱۵۰۰ کیلوگرمی طبق برنامه ۱۰ ساله فضایی کشور در حال انجام است و پیش بینی می کنیم که پرتاب های آزمایشی زیرمداری آن از سال ۱۴۰۴ آغاز شود.

سالاریه خاطر نشان کرد: ساخت دو ایستگاه فضایی سلماس و چناران که برای کنترل و دریافت تصاویر طراحی شده اند هم اکنون در مرحله اتمام ساخت زیرساخت های فیزیکی قرار دارد و در سال ۱۴۰۴ بهره برداری از این دو ایستگاه انجام می شود.

انتهای پیام